شارپرێس:
ناڕەزاییە دوورودرێژە مەیدانییەكانی سودان بە هەڵگەرانەوەیەكی سەربازی كۆتایی هات و عومەر بەشیری دكتاتۆریان لەكارخست، كە هاوڕێی نزیكی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانە ، بەمەش لەدوای مورسی ، ئەردۆغان هاوڕێیەكی دیكەشی لەدەستدا.

بەشیر 30 ساڵ فەرمانڕەوایی ووڵاتی بە دەرچوون لە یاسا و گەندەڵی بردەسەر، تووشی هەژاری و برسیەتی كردن. بە ڕاشكاویش بڵێین ئەو دۆخەی توركیا و ئەردۆغان لەم ڕووەوە لە سودان دەچێت.

ئەم هەفتەیە گفتوگۆمان لەگەڵ فەهیم تاشكین كرد سەبارەت بە هەڵگەڕانەوە سەربازییەكەی سودان و پەرەسەندنی ڕووداوەكانی لیبیا  تەگژەی كۆسیستەمی موشەكی ئێس-400 ی توركیا لەگەڵ ئەمریكا.

لەدوای دەستوەردانە سەربازییەكەی سودان، گومانی زۆر هەن سەبارەت بە پڕۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات. ئەو دەستلەكاركێشانەوانەی لە ماوەی 24 كاتژمێردا لە ناو ئەنجومەنی سەربازی باڵای سودان ڕوویاندا كە دەسەڵاتیان وەرگرت، ئەوەمان پێ دەڵین كە ململانێ لەسەر دەسەڵات لە نیو یەكە ئەمنییەكاندا لەئارادایە. بێگومان هەشە ئەو دەستتێوەردانە بە دەستی دەرەكی دەزانی. میدیاكانی حكومەتی توركیاش یەكێكە لەوانە.

لایەنگرانی دەسەڵات لە توركیا گەیشتونە ئەو دەرئە‌نجامەی كە ئەم ڕووداوەی سودان ((ڕاستەوخۆ دەستوەردانە لە كاروباری توركیا)). بۆیە ئەوانەی پشت و پەنای بەشیر بوون دۆڕاوی یەكەمی ئەو پڕۆسەیەن. بەڵام بەستنەوەی ئەو یاخیبوونەی سودان كە ئامرازەكانی خۆكردن و پەیوەستیشن بە دەستوەردان لە پەیوەندییەكانی سودان بە توركیاوە، ووتنی ئەوەش كە ئەو پەرەسەندنانە میحوەری كەنداویان لە پشتە كە بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا و ئیسڕائیل كار دەكات، میتۆدیكی ئاسانە بۆ لێكدانەوەی ڕووداوەكان و كۆششێكی زۆر ئەقڵی ناوێت سەبارەت بە پرسەكان. لە بنەرەتیشدا دۆخێكی بابەتی هەیە خۆراك بەو یاخیبوونە دەدات.

هیچ كام لەو كارانە پەیوەندیان بە توركیاوە نییە . ڕوسیا كە پەیوەندی باشی لەگەڵ سودان هەیە ، یان چین كە وەبەرهێنانی زۆری لە سودان كردووە، هەردووكیان پەلەپڕوزەیانە بزانن چی لە سودان ڕودەدات. بەڵام هیچ كەسێك لە ڕوسیا و چین دانابەزێتە ئەو ئاستە هزرییەی بیر لەو‌ سیناریۆیە بكاتەوە بەوەی ((هەڵگەڕانەوەیەكی سەربازییان لە دژ ئەنجامدراوە)). 

گۆڕانی دەسەڵات لە هەر ووڵاتێك بەجۆریك لە جۆرەكان كاریگەری هەیە بۆسەر ئەو وولاتانەی لەچوارچێوەی هاوپەیمانییەكدا كۆبوونەوە. بەلام لای ئێمە لە توركیا مكوڕن لەسەر ئەوەی بڵێن ((بۆیە ئەو هەڵگەڕانەوە سەربازییە ڕوویداوە، چونكە سودان نیازی هەبوو بنكەیەكی سەربازی بە توركیا ببخشیت لە خاكەكەیدا)). لە ڕاستیدا ئەردۆغان ئەو هەواڵەی بەدرۆخستەوە كە گوایە توركیا بەندەرێك یان بنكەیەكی سەربازی لە سودان پێ دەبەخشرێت. ئیدارەی سودانیش دووبارە و سێبارە ئەو هەواڵەی بدرۆخستۆتەوە. سەرباری ئەوەش ئێمە نازانین ئەو قەوارەی لە سودان لە ماوەی ڕاگوزەری  و دواتریش دروست دەبێت هەڵوێستی چۆن دەبێت بەرامبەر توركیا. لێرەدا مەبەستم ئەوە نییە بڵیم هێزە دەرەكییەكانكۆششی ئەوە ناكەن كاریگەری لەسەر قۆناغەكانی ئایندەی سودان دروست بكەن.

پلانی نێونەتەوەیی بۆ چارەسەر لە لیبیا سەخت و دژوارە
هێزەكانی خەلیفە حەفتەر لە لیبیا مكوڕن لەسەر بەردەوامی هەڵمەتەكەیان بۆ زاڵبوون بەسەر تەڕابلوسی پایتەختدا. ئەم پەرەسەندنانەش كۆششەكانی كۆنگرەی دانوستان لە لیبیا سەرەوژێر دەكات و دواتریش پڕۆسەی هەڵبژاردن لە سایەی نەتەوە یەكگرتووەكان لەو ووڵاتەدا پەكدەخات. كاری نەتەوە یەكگرتووەكان لە سایەی ئەم دۆخەدا سەخت و دژوار دەبێت و ناشكریت گەشبین بین بەوەی شەڕی براكوژی بەم زووانە لە لیبیا كۆتایی دێت.

ئەوەی زۆر كاریگەرە لەم نێوەندەدا ململانێی بەرژەوەندییەكانی هێزە بیانییە كێبڕكێكارەكانە سەبارەت بە لیبیا كە كارایانە ململانێ دەكەن. هەرچی توركیاشە ڕۆڵی نیواندگیری لەو پرسەدا لەدەستداوە؛ چونكە لە لایەك لە هەوڵی دەستەبەركردنی بەرژەوەندییەكانیدایە لە ڕیگەی پشتیوانیكردنی لایەنێك لە لایەنەكان كە هەڵە و چەوتی زۆر كردوون. لای لیبیییەكان ئەنقەرە پاڵیداوەتە پاڵ نەیارانی گەلەوە بەوەی تۆمەتبارە بە ناردنی چەك بۆ ئەو لایەنەی پشتیوانی دەكات و ئەمەش دژ بە بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانە.

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا مكوڕە لەسەر سزادانی توركیا بەهۆی كۆسیستەمی موشەكی ئێس-400.

لە كۆتایدا لێدوانەكانی ((جۆن سیتیلیدس)) ڕاوێژكاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا بە ڕوونی ئەوەیان دەرخست چۆن واشنتۆن پرسی ئەو كۆسیستەمە موشەكییەی ئێس-400 ە كردۆتە هێڵی سوور بۆ توركیا. پێشتر ئەمریكییەكان كاردانەوەیان بەرامبەر توانجەكانی توركیا نەبووە لەمەڕ ئەو پرسە ، ((ئەندامانی ناتۆش پێشتر ئەو سیستەمە موشەكییەیان كڕیووە و هیچ گرفتیش نەبووە، ئەمریكا ئەوەی دەمانەویست پێی نەداین،كاتێكیش دەردەدڵمان كرد لای هاوپەیمانەكانمان بە سەرسامییەوە وتیان ئێمە ئەوەمان نەزانیووە)).

ئەمریكییەكان بە روونی ڕەزامەندیان نیشاندا بۆ هاوپەیمانەكانیان سەبارەت بە دەستكەتنی تەكنەلۆجیای ڕوسی، ئێمەش لە پیناو كۆسیستەمی ئێس-300 بەرگری زۆر شتمان گرت كە چون چارەسەری بۆ بدۆزینەوه، كەچی ئێستا دەڵێن شتێكی لەم بابەتە بۆ كۆسیستەمی ئێس- 400 لەئااردا نییە. ئەوان كۆسیستەمی ئێس-400 بە بكوژی فڕۆكەی ئێف-35 دەبینن.

خاڵی سێیەم ئەوەیە كە ئەمریكا كێبڕكێیەكی ڕاستەقینە لەگەڵ ڕوسیا دەكات.

بە تەبیعەتی حاڵیش ئەمە جۆرێكە لە پێداگری و مكوڕبوون، توركیاش ڕوودەكاتە ئەو وەبەرهێنانەی دەتوانن بەشێوەیەكی گەورەتر ئابوروییە داتەپیوەكەی بلەرزێنن. واپیدەچێت سزاكان بە دڵنیاییەوە بەرێوەبن و ئەردۆغانیش گەرەكیەتی لە ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپا دڵنیابێتەوە، چونكە لە دۆخێكدا نین بە باشی یاری بە تۆپەكە بكەن.

دوا هەڵوێستی ئەردۆغانیش سەبارەت بە هەڵبژاردنە شارەوانییە گشتییەكانی ئەستەمبوڵ پەیوەستە بەو سیناریۆ گریماناویانەی كاریگەریان بۆسەر ئابووری ووڵات هەیه. ئەوان نایانەویت هیچ هەنگاویك باون بێ ئەوەی لە هەموو شتێك دڵنیابنەوە. خۆ ئەگەر ئەردۆغان لە بوارە ئابوورییەكە دڵنیابایە ، ئەوا دەمێك بوو هەموو تۆمارەكانی ئەستەمبوڵی لە بەرژەوەندی خۆی دادەخست.

سەرچاوە: ئەحوال توركیا
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر