بۆچی زیاتر بەرپرس‌و سەركردەكانی جیهان تووشی كۆرۆنا دەبن؟

ڕاپۆرت

09/04/2020‌ 2013 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
بۆریس جۆنسۆنی سەرۆك وەزیری بەریتانیا، سۆفی ترۆدۆی هاوسەری سەرۆك وەزیری كەندا، 5 پەرلەمانتاری فەرەنسا و دوو فەرمانبەری كۆمەڵەی نیشتمانی فەرەنسا و سەرۆكی پارتی دیموكراسی، فابیۆ واجنجارتنی وەزیری پەیوەندی و گەیاندنی بەڕازیلی، بیتەر كریج داتۆنی وەزیری ناوخۆی ئوستوڕالیا، بیغونا گومێزی هاوسەری سەرۆك وەزیری بەریتانیا، لیستی دیاترینی ناوی ئەو بەرپرسانەن، كە تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا بوون.

لە ئەمریكاش ترس لەوە هەیە ڤایرۆسەكە لە ناو كۆنگریسمانەكاندا بڵاوبێتەوە، چونكە زیاتر لە نیوەی ئەندامانی ئەنجوومەنی پیران لە سەرووی شەست ساڵییەوەن، چواریەكیشان تەمەنی حەفتا ساڵیان تیپەڕاندووە، ئەمانەش ئەو تەمەنانەن، كە زیاتر تووشی ڤایرۆسەكە دەبن.

لە ئێرانیش ڤایرۆسەكە بۆ بەرپرسەكان مەترسیدارتر بوو، هەندێك لە گەورە بەرپرسانی ئێرانی، بە هۆی ڤایرۆسەكەوە مردوون لە پیاوانی ئاینی و ئەندامانی سوپای پاسداران وەك عەلی ئەكبەر ویلایەتی گەورە ڕاوێژكاری عەلی خامەنەئی، محەمەد جەواد ئیروانی  بەرپرسی چاودێری و وردبینی ژمێركاری نووسینگەی عەلی خامەنەئی مورشیدی باڵا، ئیسحاق جیهانگیری جێگری سەرۆكی ئێران و ڕەزا رەحمانی وەزیری پیشەسازی، مەعسومە ئیبتكاری یاریدەدەری سەرۆكی ئێران بۆ كاروباری ژنان و 20 پەرلەمانتاری دیكیە ئێرانی، چەند بەرپرسێكیش بەهۆی تووشبوون بە ڤایرۆسەكە مردوون وەك محمود بلارك- ی بەرپرسی پشتیوانی لۆجستی سوپای پاسداران و محەمەد میر محەمەدی ڕاوێژكاری موڕشیدی باڵا.

بە گوێرەی قسەی شارەزایان، هۆكارەكانی تووش بوونی بەرپرس و سەركردەكان دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك:

ئاسانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە
توێژینەوەكان دەڵێن: ڤایرۆسەكە بە خێرایی بڵاودەبێتەوە، سەنتەر پزیشكییەكانیش جەختیان لەوە كردووەتەوە، كە ڤایرۆسەكە پێش دەركەوتنی نیشانەكانی بڵاودەبێتەوە، بەمەش بە ئاسانی ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی تووشی دەبن، توێژینەوەكانی دیكەش ئاشكرایان كردووە ڤایرۆسەكە دەتوانێت بۆ ماوەی 3 ڕۆژ لەسەر ڕووی ڕووتەختە پالاستیكییەكان و پۆڵای دژە ژەنگ بمینێتەوە، لە هەواشدا 3 كاتژمیر دەمێنێتەوە، ئەمەش‌ وا دەكات خەڵكی بە ئاسانی تووشی پەتای ڤایرۆسەكەبن، بە تایبەتیش لە شوێنە گشتی و قەرەباڵغەكان، بۆیە پەرلەمانەكان و كۆنگرێس و بارەگای یەكیەتی ئەوروپا و شوێنە هاوشێوەكان، شیمانەی زیاتری بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكەیان لێدەكرێت، هەروەها بارەگا حكومییەكان، كە ئەندامەكانیان بە بەردەوامی كۆنتاكیان لەگەڵ پەرلەمانتاراندا هەیە.

بە هۆی ئاسان بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكەوە، دكتۆر برایان مۆنهان- ی پزیشكی كۆنگرێس و دادگای باڵای ئەمریكا،  پێشبینی ئەوە دەكات لەوانەیە 70 بۆ 150 ملیۆن ئەمریكی تووشی ڤایرۆسەكە بن، ماڕك لیبسیتش- ی مامۆستای پەتاناسی زانكۆی هافاردیش پێیوایە دەكرێت 40% بۆ 70%ی  دانیشتوانی جیهان تووشی پەتاكە بن و 1% یان پێی دەمرن.

تێكەڵبوونی سیاسییەكان لەگەڵ خەڵك
سیاسییەكان زیاتر لەگەڵ خەڵك تێكەڵاو دەبن، بە تایبەتیش لەكاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان، كە پاڵیوراوان دێنە ناو خەڵك، بەمەش خۆیان و خەڵكی تووشی ڤایرۆسەكە دەبن، ئەو‌ سیاسییانە ئەندامانی حیزبەكانی خۆشیان تووش دەكەن. 

لە لایەكی دیكەوە، هەمیشە  سیاسییەكان تەمەنیان هەڵكشاوە، بەمەش ئاسانتر تووشی پەتاكە دەبن، ئەمەش‌ بە ڕوونی لە هەڵبژاردنەكانی ئێراندا دەركەوت، كە 23 پەرلەمانتاریان تووش بوون و عەلی لاریجانی - ش یەكێك بوو لەوان.

بەردەوامی پەویەندی نێوان خودی بەرپرسان
جێگری سەرۆكی بەڕازیل تووشی پەتاكە ببوو كاتێك سەردانی ئەمریكای كرد و چاوی بە دۆناڵد ترامپ كەوت، بەمەش‌ ئەگەری تووشبوونی ئەندامانی ئیدارەكەی ترامپ نزیكە، هەموو دەوڵەتانیش وەك یەك پابەندی خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكە نین، بەمەش زیاتر تووش دەین و دواتریش ڤایرۆسەكە دەگوازنەوە بۆ بەرپرسەكانی وڵاتانی دیكە.

تێكەڵاوی نێوان سیاسییەكان چینەكانی دیكەی كۆمەڵگا
ئەوانەی باشتر دەتوانن خۆیان لە ڤایرۆسەكە بپارێزن، ئەوانەن كەمتر تێكەڵاوی خەڵك دەبن، سیاسییەكان سروشتی كاریان وایان لێدەكات تێكەڵی خەڵك بن، خەڵك و بەرپرسانی حكومی و پەرلەمانی و هی دیكەش دەبینن، بۆیە زیاتر تووشی ڤایرۆسەكە دەبن.
 
هەلە‌‌كانی دروستبوونی بۆشایی دەستووریی
لێكەوتێكی تووشبوون بە ڤایرۆسەكە لە نێو گەورە بەرپرسانی دەوڵەتدا مەترسی دروستبوونی بۆشایی دەستورییە، كە تەنگژەی حوكمڕانی لێدەكەوێتەوە، بە تایبەتی ئەگەر گەورە بەرپرسانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن تووشی ڤایرۆسەكە ببن و لە دەستوریشدا ئاماژە بەوە نەكرابێت كێ جێگەیان دەگرێتەوە.

لە لایەكی دیكەشەوه، سەرباری ئەوەی گەورە بەرپرسان زیاتر تووش دەبن، بەڵام لە چاودێرییەكی باشی تەندروستیش بەهرەمەندن، بۆیە كاتێك تووش دەبن، زۆر بایەخیان پێ دەدرێت و زوو چاك دەبنەوە، بە هۆی پشكنینەكانیشەوە زوو بە زوو دەزانرێت تووشی ڤایرۆسەكە بوون، بۆیە زوو چارەسەر وەردەگرن و چاكدەبنەوە، تاوەكو ئێستاش گەورە سەركردە سیاسییە جیهانییەكان، بەو پەتایە  گیانیان لەدەست نەداوە.

تووشبوونی گەورە بەرپرسانیش بە پەتاكە كە پەیوەستن بە بڕیارسازی وڵاتەوە، كاریگەری بۆسەر سیاسەتی دەرەوە و ناخۆ دەبێت.

تەگبیرسازی و ڕێوشوێنی خۆپارێزی
دەوڵەتان بە چەند گرتنەبەری چەند ڕێوشوێنی، ڕێگەی خۆپارێزیان بۆ گەورە بەرپرسانیان دابین كردووە، لەوانەش: 
كۆبوونەوە لە دوورەوە لە ڕێگەی‌ ڤیدیۆ كۆنفرانسەوە
هەمواركردنەوەی مەراسیم و پڕۆتۆكۆڵەكان بۆ گەورە بەرپرسان، بەوەی لە كاتی بەیەكگەیشتن تەوقە لەگەڵ یەكتر نەكەن، هەروەك لە مەغریب و ئێران و توركیا پەیڕەوكرا.
وەستاندنی پەیوەندیكردن لەگەڵ جەماوەر، هەروەك پەرلەمانی ئەوروپا هەموو چالاكییەكانی خۆی لە بارەگاكانیدا ڕاگرتن كە ساڵانە 700 هەزار كەس سەردانیان دەكرد.
هەڵپەساردنی كۆبوونەوە حكومی و پەرلەمانییەكان: پەرلەمانی كەنەدا تا 20 ئیپڕیل كۆبوونەوەكانی خۆی ڕاگرتوون، ئەمەش دوای ئەوەی 11 ئەندامی تووشی ڤایرۆسەكە بوون، 8 پەرلەمانتاری ئیسپانیش تووش بوون، پەرلەمانی ئێرانیش تا 28 ی فبرایەر كۆبوونەوەكانی خۆی ڕاگرتوون.
ئەنجامدانی پشكنینی پزیشكی بۆ ئەندامانی حكومەت، دوای تووشبوونی ئیریم مۆنتیرۆ- ی ژنە وەزیری یەكسانی ئیسپانا، حكومەتی ئیساپانیا هەموو ئەندامانی حكومەتی ناچار بە پشكنینی پزیشكی كرد، حكومەتی فەڕەنساش ڕێوشوێنی لەو بابەتەی گرتوونەبەر، ئەمریكاش هەمان شتی كردووە.
بەكارهێنانی كامێرای گەرمی پێو: سەرۆكایەتی حكومەتی توركیا ئەم ڕێوشوێنەی بۆ ڕەجەب تەیب ئەردۆغان گرتۆتەبەر، وێنەگرێك هەڵگری ئەو كامیرایەیە و ئەو كەسانە دەپشكنێت كە سەرۆك دەبینن، ئەمەش بۆ دڵنیابوون لەوەی كەسەكان پلەی گەرمی لەشیان بەرزنەبۆتەوە و تووشی ڤایرۆسی كۆرۆنا نەبوون.

سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی  موستەقبەل 
نووسین: شادی عەبدولوەهاب
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر