فوئاد سدیق

سەرهەڵدانی ئایدیۆلۆژیا، تەمەنێكی زۆر دوورو درێژی نییە، بەڵام قۆناخێك بوو، بۆ یەكگرتن لە بەرانبەر ئەویتردا،یان قۆناخێك بوو بۆ سڕینەوەی ئەویتر،چونكە لە هیچ كوێی ئەم جیهانە، دوو ئایدیۆلۆژیا، كە ئامانجیان گرتنە دەستی دەسەڵات بێت، نەیانتوانیوە پێكەوە هەڵبكەن، ئەگەر ئەمەش روویدابێت، بۆ ماوەیەكی كورتخایەن بووەو ، تاكتیك بووە،نەك ستراتیژ. چونكە لە ئایدیۆلۆژیادا حەقیقەتی رەها لای خۆیەتی و، بەرانبەرەكانی مایەی زیانبەخشینن، بۆیە دەبێت لە ریشەوە هەڵبكەنرێت.

هەڕەتی ئایدیۆلۆژیا لە سەدەی بیستدا بوو، كاتێك چەندین ئایدیۆلۆژیای گەرم دروستبوون و تیۆرەیان بۆ دادەڕێژرا، وەك ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیزم، نازیزم، فاشیزم، لیبڕالیزم . ئیسلامی سیاسیش ئایدیۆلۆژیایەكی بەهێزو زۆر گەرم بوو هەر لە سەدەی بیست پەلوپۆی بۆ وڵاتانی عەرەبی و غەیرە عەرەبیش هاویشت.

ئێستا زۆرێك لەم ئایدیۆلۆژیایانە تەنیا لە ئەرشیف ماون، وەك نازیزم و فاشیزم و كۆمۆنیزم و ئیسلامی سیاسیش لە پەلەقاژەدایەو خەریكی رۆح كێشانە. تاقە ئایدیۆلۆژیایەك هێشتا كاریگەری هەبووبێت و بتوانێ بەردەوام خۆی نوێ بكاتەوە، لیبڕالیزمە. دەتوانین بڵێین لیبڕالیزم بە تەمەنترین ئایدیۆلۆژیاشە، چونكە لە سەدەی هەژدەوە سەریهەڵداوەو بە هەموو رۆژئاوادا بڵاوبۆتەوە.

بەڵام لیبڕالیزمیش لە ئێستادا كەوتۆتە بەردەم تۆفانی زانستە ئەلكترۆنییەكان، كە كۆمەڵگایەكی جیاوازو تایبەت بە خۆی لە سەرتاسەری جیهاندا بۆخۆی دروستكردووەو، هیچ هێزو ئایدیۆلۆژیایەكیش نەیتوانیوە لەمپەری بۆ دروست بكات و پێی بڵێ ستۆپ!. بەتایبەتی ئێستا كۆمپانیای ئەلكترۆنی یەكجار گەورەو زەبەلاح دروستكراون و، كاریگەریی راستەوخۆیان بەسەر بژێوی خەڵك و بارو گوزەرانی ژیانی مرۆڤەكانەوە هەیە. چونكە بازرگانیش بەبێ ئەو زانستە ئەلكترۆنییە بۆتە كارێكی مەحاڵ . بە دیوەكەی دیكە، دەتوانین بڵێین ئابووری، ئایدیۆلۆژیا، تەنانەت سیاسەتیش هەر هەمووی بۆتە پاشكۆی ئەو زانستە ئەلكترۆنییە ، كە هەموو كۆمەڵگای مرۆیی بەرەو كۆمەڵگایەكی ئەلكترۆنی بردووە. ئێمە كە دەڵێین ژیان سەوزە، مانای ئەوەیە بەردەوام بەرهەمی نوێ و تازەی لێ دروستدەبێت. بەڵام ئایدیۆلۆژیاكان هەر هەموویان نەیانتوانی لەگەڵ سەردەمی نوێ بگونجێن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە چونكە تیۆر خۆڵەمێشییە. واتا تیۆر(ئایدیۆلۆژیا) بۆ كات و قۆناخێكی دیاریكراوەو ، توانای بەردەوامبوونی نییە.

بۆیە بەردەوام فەیلەسووف لە دوای فەیلەسوف دێت، سیاسەتوان لە دوای سیاسەتوان دێت، تیۆر لە دوای تیۆر دێت. چونكە لە بنەڕەتدا هیچ زانستێك تەواو كامڵ و بێ خەوش نییە،بەهەمانشێوە هیچ تیۆرێكیش بێ خەوش و كەموكورتی نییە. زانست دەرئەنجامی رەخنەو پووچەڵكردنەوەیە.بۆیە ناكرێ هیچ تیۆرەیەكی زانستی بە تیۆرەیەكی تەواو دروست و راستەقینە بژمێرین،هەر لەبەر ئەوەشە تیۆرێكی زانستی دیكە دێت لەباریەكهەڵیدەوەشێنێتەوە.. كەواتە پێشكەوتنی زانست بریتییە لە رەتكردنەوەی تیۆرەی لاوازترو دانانی تیۆرەی باشتر لە جێیان و بە تایبەتیش ئەو تیۆرانەی لە رووی ناوەرۆكەوە دەوڵەمەندترو بەهێزترن.

ئێستا مرۆڤایەتی خاوەنی دەیان قوتابخانەی فەلسەفییەو هەموویان بوونەتە بەشێك لە رابردوو. لە سۆفستاییەكانەوە تا ئێستا كە ٢٥٠٠ ساڵە، دەیان قوتابخانەی دیكەی بەدوادا هاتووە. هۆكاری لەناوچوونی ئایدیۆلۆژیاكانیش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، هەموو ئایدیۆلۆژیاكان كە تیۆرەی بۆ دادەڕێژرێ، لە تیۆردا بەهەشتت بۆ دروستدەكات، بەڵام لە پراكتیكدا نەك بەهەشتت بۆ دروست ناكەن، بەڵكو دۆزەخێكی ئەبەدی بونیاد دەنێن و ، خەڵكێكی یەكجار زۆریش دەكەن بە سووتەمەنی ئەو ئایدیۆلۆژیایە. ئیتر بە ناچاری خەڵك لێیان رادەپەڕی و كۆتایی پێدەهێنێت. تۆ بیهێنە بەرچاوی خۆت ٢٥٠٠ ساڵە باسی دیموكراسییەت دەكرێت، بەڵام تا ئێستا دیموكراسی ئەتك دەكرێت. رەنگە بەدرێژایی مێژوو، هیچ درۆیەك بەقەد درۆی دیموكراسی نەكرابێت. كام سەركردەی زۆر دیكتاتۆرە ، بەرێگای دیموكراسی یان بە ناوی دیموكراسییەوە دەسەڵاتی گرتۆتە دەست، بەڵام دوایی بینیومانە چۆن دیموكراسییان ئەتك كردووە. قۆناخی ئەحمەد ئەمین و عەقادو ئەحمەد شەوقی و مەحمود دەروێش و جوبڕان و میخائیل نەعیمەو..هتد قۆناخی ئایدیۆلۆژیاو پەرەسەندنی گیانی شۆڕشگێڕانە بوو لەبەرامبەر داگیركەران بەتایبەت لە بەرامبەر رەفتاری كۆڵۆنیالیكردنی فەڵەستین لە لایەن ئیسرائیلەوە، كێ دەیتوانی خۆی لەم دۆخە بپارێزێت. بەهەمانشێوە لە كوردستانیش سەردەمی قانع و بێكەس و هەردی و كامەران موكری و قزڵچی و هێمن و شێركۆ بێكەس و عەبدوڵا پەشێوو ...هتد

بەرهەمە ئەدەبییەكانیان تێكەڵ بە بزاڤی رزگاریخوازی نیشتمانی بوونەو نەیانتوانیوە خۆیانی لێ بپارێزن. بەڵام لە راستیدا ، ئێمە پێویستمان بە فەیلەسوفی ئازا هەیە، ئازا لە فەلسەفەو ئازا لە كارو كردەوەكانی ژیانی رۆژانەیدا. سپینۆزا راستە لە چەرمەسەری دەژیا، بەڵام توانی بە بیروباوەڕە پتەوەكەی بیروباوەڕی جوولەكە تەفروتونا بكات و رووە راستەقینەكەی ئایین وەكوو خۆی نیشان بداتەوە. جان جاك رۆسۆ ژیانی خۆی لە سپینۆزا باشتر نەبوو، بەڵام ئەو هەموو بیروباوەڕە جوانەی رۆسۆ هەیبوو، توانی دەستوورێك بۆ مافی مرۆڤ بێنێتە بەرهەم، توانی مەزنترین شۆڕش لە جیهاندا بەهۆی بیروباوەڕەكانییەوە بێتە سەرهەڵدان. ئەو شۆڕشە رۆحی و ئەخلاقییەی جان جاك رۆسۆ هێنایە بەرهەم،شتێكی ئەوتۆی لە شۆڕشە زانستییەكەی نیوتن كەمتر نەبوو.. نیوتنیش ئەو دڵنیاییەی لە بواری فیزیادا پێیگەیشتبوو، كانت یش دەیویست لە بواری فەلسەفە(میتافیزیك)(جاران فەلسەفە رێك واتای میتافیزیكی دەگەیاند، چونكە نەدەكرا باس لە فەلسەفە بكەی ، بەڵام نەچیتە ناو میتافیزیكاوە)بگاتە دڵنیایی، بەڵام دواتر گەیشتە ئەو بڕوایەی میتافیزیك لە مەتەڵێك دەچێت چەندی بەدوایدا بچین نهێنی زیاتر خۆیان قوتدەكەنەوە. هاتە سەر هەمان بۆچوونی داڤید هیوم كە مرۆڤ ناتوانێت لە هیچ شتێكدا بگات بە دڵنیایی.. ئەوروپاو خۆرئاوا تا سەدەی پازدەش، هیچ متمانەی بە خۆی نەبوو، بەڵام ئەو سەركەوتنانەی خۆرئاوا كە لە سەدەی ١٦ بەدەستی هێنا، دەتوانین بڵێین سەرەتاو دەستپێكی سەركەوتنەكانی بوو، كە لە كۆپەرنیكۆسەوە دەستی پێكردووە، ئیتر شۆڕشێكی گەورەی لە بواری فیزیاو گەردوونناسیدا داهێنا، ئەمە وایكرد ئیتر خۆرئاوا متمانە بەخۆی بكات و پڕكێشی زیاتر بۆ پێشكەوتنی زیاتر بكات. تا كۆپەرنیكۆس دەنگی هەڵنەبڕی،زانستی فیزیا یان كیمیا یان گەردوونناسی لەئارادا نەبوون،تا ئەوكاتە دیدو روانینی خەڵكی زیاتر لەچوارچێوەی غەیبانیدا بوو، غەیب مێشكی مرۆڤی تەنی بوو. ئەمە بۆ تەواوی گەردوون و دیاردەكانی ناوگەردوون، خۆرو مانگ و ئەستێرەو زەوی و درەخت و هەورو باران و با و...هتد. هەمووی غەیبانی بوو. غەیبێك پڕ بوو لە وەهم . كۆپەرنیكۆس هات لە رێگای زانستی فیزیاوە ، لەبارەی جیهانەوە وێنەیەكی دیكەی بۆ كێشاین و توانی ئەو وێنەیەی رابردوو لە مێشكی مرۆڤی ئەوروپی بسڕێتەوەو وێنەیەكی تازە لە شوێنی دابنێت. ئەمەش بۆ خۆی دابڕانی ئێپستمۆلۆژی بوو، دوای ئەویش قوتابخانەی ئەزمونگەری دەستیپێكردو ئیتر وەهم و غەیب بەتەواوی لێژ بووەنەوە. زانستی ئەزموونگەری دوو سەدە بەر لە ئێستا لە خۆرئاوادا سەركەوت و شوێنی ئەقڵیەتی غەیبانی مەسیحی و ئەقڵیەتی میتافیزیكی ئەبستراكتی گرتەوە،ئیتر لەو رۆژەوە، تێڕوانینی خۆرئاوا بۆ جیهان و گەردوون بوو بە تێڕوانینێكی ماتماتیكیانە. زمانی ماتماتیكیش بۆ لێكدانەوەی كۆمەڵگاو مێژوو، ئەنجامی زیاتر لە دوو هەزار ساڵ لە سەرهەڵدانی فەلسەفە، ئینجا كەوتە گەشەیەكی وا، كە فەیلەسوف بتوانێت لە رێگای ماتماتیكەوە، كێشە كۆمەڵایەتییەكانی ناو كۆمەڵگا چارەسەر بكات. 

گالیلۆ بە كۆمەڵگای ئەروپی گوت: ئیتر زانستی ماتماتیك لەگەڵ زانستی فیزیاو كیمیا دەبنە زانستەكانی داهاتوو، بە مانایەكی دیكە ، ئیتر مۆدێرنەو پیشەسازی و تەكنۆلۆژیا بە زمانی ماتماتیكەوە دەنووسرێنەوە. بۆیە دەینووسی: فەلسەفەی نووسراوی ناو ئەم كتێبە - كتێبی گەردوون –ناتوانین تێیبگەین، ئەگەر یەكەمجار فێری ئەو زمان و پیتانە نەبین كە ئەو كتێبەی پێ نووسراوە. چونكە كتێبی گەردوون بە زمانی ماتماتیك نووسراوەو پیتەكانیشی بریتین لە سێگۆشەو بازنەو هەموو شتە ئەندازەییەكان. كەواتە بەبێ بەكارهێنانی ئەم ئامرازانە، مەحاڵە بتوانین تاكە وشەیەك لەو كتێبە حاڵی ببین.ئەمڕۆ تەنیا زانستە كۆمەڵایەتی یەكان(كۆمەڵناسی) زیاتر لە بیست و یەك (٢١) زانستی دیكەی لێ جیابۆتەوە، هەر زانستێكیشی دەیان زاناو توێژەرو لێكۆڵەری زانستی گەورەی بۆ دروستبووە. ئێمەی كورد پێویستمان بەم جۆرە خاوەن بیروباوەڕە قووڵانە هەیە. تا كۆمەڵگاش لە قەیرانی مرۆڤی ئاوەها مەزن بێت، كەس بیر لەوە نەكاتەوە، لە بۆرژانێك یان لە خەوێكی قووڵدا كە بەخەبەر دێتەوە، كوردستان بە تەواوی گۆڕاوە. ئەمجۆرە خەوە رێك لە خەونی حوشتر دەچێت.بەتایبەتی كە راستی لە میزڵدانی هەڵەوە سەردەردەهێنێت و ، هەقیقەتیش لەناو جەرگەی وەهم و هەڵەكانەوە لە دایكدەبێت.ئەم هەرێمی كوردستانە،هێشتا پڕە لە وەهم و هەڵە، كەچی راستییەكان هێشتا نەیانتوانیوە بوونی خۆیان بسەلمێنن. سی (٣٠) ساڵە راپەڕینمان كردووە، جۆرێك لە ئازادیمان وەدەستهێناو دەسەڵاتێكی كوردانەشمان دامەزراند، بەڵام فیكرو فەلسەفە غائب بوو، هەموو شۆڕشێكیش بەبێ فیكر ئەنجامەكەی باش نابێت. كارەساتی ئەم هەرێمە ئەوەیە، نوخبە سەقەتكراوە، هەر خۆی بە سەقەتی لەدایكدەبێت. تا نوخبەش نەبێتەوە بە نوخبەیەكی راستەقینە، ئەم دۆخە بەرەو باشتر ناچێت، چونكە نوخبە نەخشە داڕێژەرو شیكەرەوەو دەستنیشانی هەڵەكانمان بۆ دەكات، بۆیە نوخبەی راستەقینە زۆر گرنگ و پێویستە ئەم ئەزمونەی هەرێمی كوردستان، لەناو رۆحی رژێمێكی دیكتاتۆرو فاشی دروستبووە، چ لە راپەڕینی بەهاری ١٩٩١، كە دەسەڵاتی بەعس لەم هەرێمە كۆتاییهات، چ لە بەهاری ٢٠٠٣ ، كە ئەو رژێمە دیكتاتۆرو فاشییە بەتەواوی رووخا. دەسەڵاتی سیاسی كوردیی، لەژێر كاریگەری ئەو سیستەمە دیكتاتۆرو فاشیییە هاتە سەر دەسەڵات، بۆیە تەنیا بە سیستەمێكی سیاسی ناتوانرێ دۆخێكی نوێی ئەوتۆ بێتە ئارا، كە تەواو لە هی پێشوو جیاوازو دژ بێت، چونكە ئەقڵیەتی كۆمەڵگا، گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نایەت، ئەگەر هاوتەریب لەگەڵ سیاسەتدا، فەلسەفەیەكی سیاسی نەیەتە ئاراوە. رەنگە فەلسەفەی سیاسی و فكری سیاسی زیاتر لە هەر كۆمەڵگایەك، بۆ كۆمەڵگای كوردی .زۆرتر پێویست بێت، چونكە كۆمەڵگای عێراقی هەر هەمووی كەوتۆتە ژێر گوشاری ئایدیۆلۆژیای توندڕەوی و، لە قەیرانی بیركردنەوەی هێمنانەو لە قەیرانی ئەقڵدایە. ئەم قەیرانە بەو سیستەمە سیاسییانەی كە هەن، كۆتایی نایەت، تەنیا فكرو بیركردنەوە، دەتوانێت لەناو ئەو قەیرانە قووڵەی ئەقڵدا رزگارمان بكات. لە كاتێكدا تا ئێستا هیچ بیرۆكەو فەلسەفەیكی نوێ سەریهەڵنەداوەو بوونی نییە. بۆیە بەم نزیكانەش ئەم دۆخە هێندە باش نابێت، كە هیوای بۆ دەخوازین. پێویستی بە تەكانێكی فیكری هەیە