ئایندەی وزەی عێراق لەهەرێمی كوردستان-ە

عیراق

23/11/2018‌ 4878 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
عێراق ماوەی 15 ساڵە بەدەست كێشەی ناسەقامگیرییەوە دەناڵێنێت، ئەمەش بووەتە مایەی  نغرۆبوونی كۆمەڵگەی عێراقی لەرووی ئاسایشەوە، كەچی لە رووی بەرهەمی ساڵانەی نەوتەوە داهاتی زیاتر تۆمار دەكات.

لەقۆناغەكانی داهاتوودا، یان ئەوەتا ئێران و هاوپەیمانەكانی گازو نەوتی عێراق بۆ خۆیان دەقۆزنەوە، یان لەبەرژەوەندی عێراقدا بەكاردەهێنرێ، بەمەی دواییان عێراق دەبێتە ناوەندی هەناردەكردنی وزە لەنێوان وڵاتانی كەنداوو توركیاو ئەوروپا.

كەرتی گەشەكردنی خێرا
عێراق لە ئێستادا پلەی دووەمی لە بەرهەمهێنانی نەوت هەیە لە نێوان وڵاتانی " ئۆپیك"، تێكڕای بەرهەمی رۆژانەی لە ساڵی 2017دا 5 ملیۆن بەرمیل بوە، و نزیكەی 4 ملیۆنی هەناردە كردوە. ئەمەش لە كۆنگرەی نەوتی عێراق ئاشكرا كرا، كە كۆمەلەی " سی دەبلیو سی گروپ" لە كۆتاییەكانی مانگی رابردودا لە بەرلین بەستبوی.

سەرەرای ئەمەش، بەغدا پلانی هەیە بۆ دامەزراندنی بەرنامەیەكی بەهێز تا ئاوی دەریا بە ترومپا رابكێشێت بە مەبەستی زیاد كردنی بەرهەم هێنان یەكەمجار بۆ 7 ملیۆن بەرمیلی رۆژانە، پاشان بگەیەنرێتە 9 ملیۆن بەرمیل، ئامانج لەمەی دواییان گەیاندنی عێراقە بە ئاستی سعودیەو ئەمەریكا و روسیا لە بەرهەمە هێناندا.

توانای عێراق بۆ بەرهەم هێنانی گازی سروشتی زۆرەو لایەنێكی تری پەرەپێدانێتی – ئێستا ساڵانە 16 ملیار مەتری چوارگۆشە بە فیرۆ دەچێت، واتە 0.5% لە بەرهەمهێنانی جیهانی- پرۆژەی هاوبەشی نێوان هەردوو كۆمپانیا " شل " و "میتسوبیشی" و حكومەتی عێراق گەورەترین هەوڵ دەبێت بۆ كۆكردنەوەی گاز لە جیهاندا، و 2 ملیار مەتر چوارگۆشە گاز دابین دەكات لە ساڵێكدا و بۆ مەبەستی بەرهەم هێنانی وزەی كارەبا بەكاردێت كە پێویستیەكی لە رادەبەدەری خەلكی عێراقە.

پلانی عێراق خۆی لە كۆكردنەوەی سەرجەم بەرهەمەكانی دەبینێتەوە لە ساڵی 2021 دا، بەڵام ئامانجی یەكەمی بریتیە لە كەم كردنەوەی تێچونی بەرهەمە نەوتیەكانی، و ئەگەر عێراق بگاتە مەبەستەكەی خۆی كە كۆكردنەوەی گازە، ئەوا تەنها نابێتە سەرچاوەیەك بۆ گاڤی سروشتی، بەلكو دەبێتە شوێنێك بۆ پەڕینەوەی گاز لە نێوان توركیا و ئێران و سوریاو ئەردەن و سعودیەو.

نەوتی كوردستان و كەركوك
گرفتی بەردەم ئەم پلانانە بریتیە لە ململانێی بەردەوامی نێوان بەغداو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر نەوتی كوردستان، كێشەی كیڵگەكانی نەوتی كەركوك بەشێوەیەكی تایبەت بوە هۆی ململانێكان و تا ئەو رادەیەی توركیاو ئێرانی تێوەگلا، پاشان واشنتن نێوەندگیری كرد بۆ هیوركردنەوەی كێشەكان لە هەندێ كاتدا.

ئەم كێشەیە لەو كاتەوە دەستی پێكرد كە دەستوری عێراقی ساڵی 2005 رۆڵێكی گرنگیدا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پێشخستنی كیڵگە نەوتیە نوێیەكاندا ، لە هەمان كاتدا دەستور داوا لە حكومەتی ئیتحادی دەكات – لە رێگەی كۆمپانیای خستنە بازاری نەوتی عێراقیەوە "سۆمۆ" سەرجەم بەرهەمە نەوتیەكان بفرۆشێ بە هەرێمی كوردستانیشەوە. لە بەرانبەردا بودجەی ئیتحادی نزیكەی 17% لە دەسكەوتی نەوت بۆ حكومەتی هەرێم تەرخان كردوە و دەكاتە نزیكەی 12% ی بودجەی راستەقینە و ( هەر لەسەرەتاوە ئەم ژمارانە بونەتە جێگای مشتو مڕی نێوان هەردوو لا ). لە روی پراكتیەكیهوە حكومەتی هەرێمی كوردستان رێگەی بە "سۆمۆ" نەداوە نەوتی هەرێم بفرۆشێ، و لەبەرانبەردا بەغدا مافە داراییەكانی هەرێمی لە زۆربەی كاتەكاندا وەستاندوە.

بودجەی گشتی ئەمدوایەی عێراق 12.5% زیاتری نەداوە بە هەرێمی كوردستان لە داهاتی نەوتی چاوەڕوانكراو، هەردولایان دەیانەوێ گفتوگۆكانیان بە هاوكاری ئەمەریكا ئەنجام بدریت، بەڵام بەردەوام هەردولایان بە یەكتریەوە پەیوەست نابن و ناكۆكیەكان نوێ دەبنەوە.

لەكاتی هێرشی داعش بۆ باكوری عێراق لە ساڵی 2014، سوپای عێراق هیچ بەرگریەكی لە كەركوك و كیڵگە نەوتیەكانی نەكرد و هێزی پێشمەرگە ئەو رۆڵەی بینی و دەستی بەسەر كیڵگە نەوتیەكان ناردنە دەرەوەی بەرهەمەكانی كرد لە رێگەی هێڵی " هەرێمی كوردستان" بۆ سنوری توركیاو پاشان بەندەری جەیهان. لە زۆربەی كاتەكاندا هەولێر نەوتی خۆی فرۆشتوە لە جیاتی بەرهەمە لاوەكیەكان و بەلای بەغداوەش گرنگ نەبوە بەهۆی نەبونی هیچ بژاردەیەكی ترەوە.

لەگەڵ شكستهێنانی داعشدا، حكومەتی ناوەندی هەلەكەی قۆستەوە، بەتایبەتی لەدوای ئەو هەڵە ستراتیجیەی حكومەتی هەرێم كردی ئەویش گشتپرسی بو دەربارەی سەربەخۆیی لە ئەیلولی ساڵی رابردوو، بەغدا توانی خەونەكەیان لەبارەی سەربەخۆییەوە لەباربەرێت و كەركوك بگەڕێنیتەوە سەر ناوەند، ئەمەش لەكاتێكدا بو وڵاتە هەرێمایەتیەكان فشارێكی زۆریان لەسەر كورد دروست كردبوو.

كێشەكە لە ئێستادا لەسەر چۆنیەتی فرۆشتنی نەوتی كەركوكە، یان ئەوەی نەوتی كوردستان دەفرۆشێ كێیە- كە ئێستا لە بەندەری جەیهانەوە دەروات-، لەم كاتەشدا بەهۆی ئەو كیشەیەوە نزیكەی 300 هەزار بەرمیل نەوتی كەركوك وەستێنراوە.

هاوبەشەكانی عێراق لە وزەدا
كاتێك سەیری ئەو وڵاتە كارایەنە دەكەیت رویان لە عێراقە؛ تەنها بە هاوكارێكی پاشەرۆژو بازاڕێكی دەوڵەمەندی نازانن بۆ هەناردەكانیان ، بەڵكو چاوەڕوانی دەسكەوتی جوگرافی و ستراتیجی پێشبینی كراون، ئەمەش بەتایبەتی لە نەوتی كەركوكدا دەیبینن.

روسیا: كۆمپانیای نەوتی حكومی سەرەكی " روسنفت"، نزیكەی 3 ملیار دۆلار وەبەرهێنانی كردوە لە كەرتی نەوت و گاز لە هەریمی كوردستان، ئەمەش خاوەندارێتی بەشێكی هێڵی بۆری نێوان كەركوك لە رێگەی كوردستانەوە بۆ سنوری توركیا و پاشان گەیشتن بە جەیهان دەگرێتەوە. جێگای ئاماژەیە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی بەشێك لە هێڵی كركوك- جەیهان ی ئەسڵی وێران كردبوو كە بۆ سنوری توركیا دەچوو.

توركیا: توركیا رێگە بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات نەوتی خۆی بفرۆشێت ( رۆژانە نزیكەی 300 هەزار بەرمیل) لە بەندەری جەیهانەوە و دەڵێت ناتوانێت ئەم نەوتە بخاتە سەر كۆمپانیای سۆمۆ مەگەر ئەو كاتە نەبێت بەغدا پەیوەست بێت بە دانەوەی قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ی تایبەت بەو نەوتەی بۆ توركیا دەچێت. ئەنقەرە بەرژەوەندی ستراتیجی و بازرگانی روونی هەیە و دەیەوێ بیانپرێزی لە هەریمی كوردستان، سەرەرای ئەوەش دەیەوێ گازی كوردستانی دەستبكەوێ بە نرخێكی كەمتر لە بازارو بەبێ ئەو كۆت و بەندانەی لەناوچەكانی ترەوە لەسەری دانراوە.

لەهەمان كاتدا، ئەنقەرە دەیەوێ بەغدا واز لەو رێكارانه بێنێ كە بەهۆی ‌ رێگە پێدانی نەوتی هەرێم داوێتی بەهەناردەی نەوت لە ریگەی بۆریەكانی عێراقی- توركی كە خاوەندارتیەكەی هاوبەشە. جگە لەوەی ئەنقەرە تموحی لە هەلی بازرگانی هەیە له بازارەكانی عێراقدا و دەیەوێ بە شێوەیەكی فراوان كاڵاو خزمەتگوزرایەكانی ساغ بكاتەوە، وەك بینرا توركیا لەو لایەنە نێودەولەتیانە بو پەیمانی دا بە پێدانی 5 ملیار دۆلار بە عێراق لە كۆنگرەی دووبارە بنیادنانەوەی عێراق كە مانگی رابردو لە كویت بەسترا بوو.

ئێران: كۆماری ئیسلامی رێژەیەكی زۆر كارەباو گاز هەناردەی عێراق دەكات بە نرخیكی زۆر بەرز، و دەیەوێ دەست بەسەر بازاڕی بەرهەم هێنانی وزەی كارەبادا بگرێت لەو وڵاتە. لەهەمان كاتدا دیەوێ هێڵی بۆری لە كەركوكەوە بۆ ئێران دروست بكرێت لە پێناو دورخستنەوەی ناردنە دەرەوە لە رێگەی توركیاوە و لە كۆتاییدا ئەم پرۆسەیە دەبێتە مایەی ئەوەی نەوتی خاوی ئێرانی لە رێگەی بەندەرەكانی كەنداوەوە بروات لە جیاتی نەوتی عێراق. 

لە كاتێكدا بەغدا كەوتۆتە ململانی لەگەل حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەیەوێ لە ریگەی تەنكەرەوە هەندی نەوت بنێرێ بۆ ئێران، ئەمەش بەربەستی بۆ دروست بوو لە لایەن پاشماوەكانی داعشەوە لە ناوچەكە و بەغدا هەرەشەی ئەوەی كرد بەشێكی زۆر نەوتی كەركوك دەگوازێتەوە لە رێگەی دروست كردنی بۆری نوێوە بۆ ئێران.

بۆیە گرەوە جوگرافی ستراتیجیەكان یەك لەیەك گەورەترن، ئەگەر بێت و حكومەتی زۆرینەی شیعە بریار بدات نەوت لە رێگەی لە ئێرانەوە هەناردە بكات و ناوچە سونی كوردیەكان پشتگوێ بخات ئەوا خۆی دەخاتە كێشمەكێشێكی گەورەوە 40% دانیشتوانەكەی متمانەیان پێ نامێنێ، لەلایەكی تریشەوە ئەگەر ئێران هەڵبژێرێ لە جیاتی توركیا ئەوا دیسان زیان لە عێراق دەدرێت بەوەی دووبارە بنیادنانەوەی لەلایەن توركیاوە پشتگوێ دەخرێت.

لێكەوتەكان لەسەر سیاسەتی ئەمەریكا
لە سایەی ئەم دۆخەدا، نێوەندگیری نێودەوڵەتی بەسەرۆكایەتی ئەمەریكا زۆر گرنگە بۆ ئەوەی ئێران سەركەوتنێكی تر تۆمار نەكات، و سەرۆك وەزیران ی عێراق عادل عبد المهدی لەم دوایەدا پەشیمان بوەوە لە هەڵبژاردنی ئێران ی تایبەت بە نەوتی كەركوك، ئەمەش ئاماژەیە بە ناردنی بەرهەمی ناوخۆ لە رێگەی بۆریەكانی هەرێمی كوردستانەوە.

ئێرانیش هەوڵی ئەوە دەدات عیراق پشت بە گازە نرخ بەرزەكەی ببەستێت، ئەمەش وای دەكات لە ئایندەیەكی نزیكدا گاز بگەیەنێتە وڵاتی سوریا، گرێبەندو پێكەوە بەستنی گەورە لە بورای وزەی نێوان عیراق و ئێران، گۆڕینەوەكانی نەوت و بەكارهێنانی كۆمپانیا ئێرانیەكان دەگرێتەوە لە پرۆژەكانی بۆریە نەوتیەكانی عێراق. ئەم پرۆسەیەش لە بێ هێزكردنی پەیوەندی بەغدا بە بازاره ئازادەكان و سەرمایەوە زیاتر هیچی لێ سەوز نابێت.

بۆ خۆپارستن و خۆلادان لەو ئەنجامە، پێویستە ئەمەریكا بە قورساییەوە لە پشت دامەزراندنی رێرەوێك بێت بۆ وزە لە نێوان باكورو باشوری وڵاتدا و عێراق ببێتە ناوەندێك بۆ وزە لە نێوان وڵاتانی كەنداو و پاشان توركیا، لە دوایشدا ببێتە پردێك بۆ ئەوروپا. هەروەها لەسەر ئەمەریكا پێویستە پاڵپشتی هێڵی بۆری (بەسرە‌ -عقبە) بكات بۆ گواستنەوەی نەوت و گازی عێراق بۆ ئوردن. كارێكی تری ئەم -پرۆژەیە دووبارە رێكخستنەوەی بۆریەكانی ستراتیجی پێچەوانەیە لە نێوان باكورو باشور كە باشوری عێراقی دەولەمەند بە نەوت و گاز ببەستێتەوە بە توركیا- بۆ كەمكردنەوەی پشت بەستنی بەغدا بەناردنە دەرەوەی نەوتەكەی لە رێی كەنداوی عەرەبیەوە، هەروەها‌ ئێران ئەو وێستگانەو گەروی هورمز وەك بارمتە دژی عێراق بەكاربێنێ، لە كۆتاییدا، بەغدا دەتوانێ رۆڵێكی میحوەری گرنگ بگێڕێ بۆ گواستنەوەی گاز لە نێوان كەنداوی عەرەبی و ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەراست.