شارپرێس: پێگەی عەرەب وەرگێرانی : لوقمان حاجی قادر ئەقڵییەتی دكتاتۆری رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیا هەموو چاكسازییە ئابوورییەكانی لەناوبرد، بەڵگەش قسەكانی "بەڕائەت بیراق"ی وەزیری دارایی توركیایە، كە رایگەیاند، بەزبوونەوەی نرخی كاڵا خۆراكییەكان لەو ماوەیەی دوایدا "تیرۆری خۆراكە"، ئەردۆغانیش ڕایگەیاندبوو، حكومەت كۆمەڵێك كاڵای خۆراكی سەرەكی وەك تەماتەو بیبەر بە نرخێكی هەرزان دەفرۆشێت. میتۆدی ئابووری پارتی دادو گەشەپێدانی ئیسلامی لەهەمبەر تەنگژەی نرخەكان، تیشك دەخاتە سەر شێواز و رێبازی دەوڵەتی توركیا و ئەو لاوازییە پەنگخواردووە ئابوورییەی لە مێژە بەدەستییەوە دەناڵێنێت. ئەگەر بەگشتی چاوێك بە شێواز و ڕێبازی دەوڵەتی توركیادا بخشێنین ، هەر لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانییەوە تائێستا، ئەوەی لێ دەخوێنینەوە هەرگیز وا تەماشای بواری ئابووریان نەكردووە، كە كایەكی سەربەخۆیە و خاوەن دینامیكییەتی تایبەتە، بەڵكو دەوڵەتی توركیا وا تەماشای ئابووری كردووە بوارێكی دیكە كارگێڕییەو دەبێت بەڕێوەیبەرێت و دەستی تێوەردات. دەوڵەتی سەلجوقی و عوسمانییەكان پیادەی سیستەمێكی ئابووری ئاڵۆزیان دەكرد، كە باج و بەرهەمهێنان و بازرگانی‌و هی دیكەشی دەگرتەوە، هێشتا ئەو دیدگا ئابوورییە كۆنەی دەوڵەتی توركیا هەر ماوەو پیادە دەكرێت، هەر چەند هەندێك ماوەی بەدەر هەبوون، چ پێش ئەردۆغان‌و چ لە سەردەمی ئەردۆغاندا، كە بەشێوە باوەكە تەماشای بەڕێوەبردنی ئابووری نەكراوە. بەتەنیشت دیدگا كارگێڕییە ئابوورییەكەی توركیاوە، هەرگیز دەوڵەتی توركیا ئەو بیرۆكەیەی قبوڵ نەبووە، كە چالاكی ئابووری پێویستی بەهەندێك ڕێوشوێنی پاراستن و یاسا و رێسای تایبەت هەیە، بەڵكو هەمیشە وا تەماشای ئەو بوارە كراوە، كە گرفتێكە و پەیوەستە بە سەروەری دەوڵەتەوە. بۆ نموونە، دەستتێوەردانی چەندجارەی دەوڵەت لەنرخەكانی بازاڕ بووەتە گرفتێك بۆ بكەرانی ناو بازاڕ، لەو ماوەیەشدا كۆمەلێك لەبازرگانانی ئەستەمبوڵ ناڕەزاییان بەرانبەر ئەو وردبینە ژمێركارە فەرمییانە دەربڕی، كە حكومەت ڕەوانەی كردبوون‌و وتیان ئەوان زیان بە چالاكییەكانی سەوزەفرۆشان دەگەیەنن. جا هێندەی نەبرد، ئەردۆغان خاوەن ڕەخنەكانی بەتیرۆرست وەسف كرد، بەڵێنی ئەوەشی بەخەڵكدا، كە دەوڵەت هەر لە بازاڕەكانی خۆیاندا ئەو بازرگانانە لەناو دەبات، هەروەك چۆن تیرۆرستەكانیان لەئەشكەوتەكاندا لەناوبردن. هەستیاری مێژوویی دەوڵەت لەهەمبەر سەربەخۆیی ئابووری، نەیهێشت سامان كەڵەكە بێت‌و پارێزگاریش لە بكەرانی ناو بازاڕ بكرێت. زۆرێك لە شارەكانی ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ باشترین نموونەن بۆ ئەو شوێنانەی كەموكوڕییەكانیان بە باشی تێدا دەردەكەوێت، هەرگیز دیمەنێكی بیناسازی نابینی مۆركێكی ڕەسەن‌و مێژوویی پێوە دیار بێت، ئەمەش پێچەوانەی زۆر شاری بچووكی دەوڵەتانی ئەوروپای ڕۆژئاوایە. ئەو بەشەی ئەنادۆڵ بۆ ماوەی نزیكەی 1000 ساڵە لە بن دەستی توركەكانە، لەوانەیە هەندێكمان پیشبینی ئەوە بكەین هەندێك ڕووكاری مێژوویی تێدا ببینین، بەڵام هزری بەرێوەبردنی ئابووری نەیهێشتووە سەرمایە كەڵەكە بێت و ڕێسا سەرەكییەكانی پاراستنی موڵك و ماڵی بریكارە ئابوروییەكان پارێزراوبن. نەریتی دەوڵەتی توركیا سەبارەت بە بازاڕ خۆبەدوورگرتنی (تەحەفوز) زۆری تێدایە، بۆیە هەرگیز دیدگاییەكی سۆسیالستی لەم سەردەمە تازەیەدا بەخۆ‌وە نەبینیوە. دەكرێت تێبینی ڕەنگدانەوە كۆمەڵایەتییەكانی خۆبەدوورگرتنەكانی دەوڵەت بكەین لەهەمبەر سیستەمی لیبڕاڵیەت و سوسیالیستیدا، چونكە سیاسەتی پەیوەست بە ژێرخانی ئابووری لەو دوو سیستەمەدا، بە زۆری لە لایەن دەوڵەتی توركیاوە بێزراوه و پەسەند نییە. سیاسەتەكانی پەیوەست بە سەرخانیش، واتە نەتەوایەتی و ئاینی، هەمیشە پڕاوپرن لە پێداهەڵدان مەدح و سەنا، كە دەوڵەتی تورك هەمیشە خۆی بەدوورگرتووە لە هەر دیدگایەكی ئابووری جیهانبینییانە، هەمیشە مكوڕە لەسەر رۆشنبیرییەكی توند و زبر كە لە جوغزی كۆنتڕۆلكردنی سیاسی دەرناچێت. لەسەر بنەمای ئەوەی باسكرا، هیچ پیاوێكی كاری (بسنزمان) توركی بورجوازی تەواو نییە، هیچ كرێكارێكی توركیش نوێنەرایەتییەكی ڕاستەقینەی چینی كرێكاران ناكات، بەڵگەش بۆ ئەوە، یەكسانی و هاوتابوونی كۆمەڵەكانی كاری توركییە لەگەڵ سەندیكا كرێكارییەكان لە ڕووی پاشكۆبوونیان بۆ ویستی حكومەت. لە كۆندا عوسمانییەكان و سیستەمە كۆمارییەكان زۆر چاكسازی ئابووریان وەئەستۆ گرتووە، تاوەكو ئابووری وڵات بخەنە ناو چوارچێوە ڕۆژئاوایەكەی، بەڵام ئەو چاكسازییە چەندجارانە شكستیكی گەورەیان خوارد لەجیاكردنەوەی دەوڵەتی توركی لە بیردۆزە باوە ئابوورییەكەی كە هی چاخەكانی ناوەڕاستە. پێداویستی زۆر چاكسازی گرنگی سەپاندن، لەوانەش ڕاگەیاندنی سیستەمی بازاڕی ئازاد لە یەنایەری 1980، چاكسازییەكانی كەمال دەروێش لە نێوان ساڵانی 2001 بۆ 2002 ، لەو كاتەی پۆستی وەزارەتی كاروباری ئابووری و دارایی بەدەستەوە بوو لە بواری كەرتی بانكی، ئەمەش دوای ئەو تەنگژە ئابوورییەی لە ساڵی 2001 یەخەی وڵاتی گرت. هێشتا ئەقڵییەتی ئابووری كارگێری لە توركیا، ناوە ناوە زیندوو دەكرێتەوه، نموونەش بۆ ئەوه، وێرانكردنی چاكسازییە داراییەكانی كەمال دەروێشە لە لایەن حكومەتەكەی ئەدرۆگانەوە. لە سۆنگەی ئەو دیدگایەی باسكرا، دەتوانین بڵێین گەڕانەوەی دەوڵەت بۆ پیادەكردنی ڕۆڵی سەوزەفرۆش بۆ بەرگرتن لە هەڵاوسان، تەنها و تەنها زیندووكردنەوەی ئەقڵیەتە باوە كۆنەكەیە و بەس. بانگەشەكەی ئەردۆغانیش لە هەفتەی ڕابردوو بۆ هاووڵاتییانی توركیا بە بەراوردكردنی نرخی تەماتە و فیشەك، نموونەیەكی زەق و ئاشكرایە لەسەر دیدگا باوەكەی توركیا بۆ ئابووری.