شارپرێس:
پەیوەندی نێوان سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا و ڕای گشتی ناوخۆیی یەكێكە لەپرسە گەرمەكانی سیستەمی سیاسی لەو وڵاتە، كە ئەمەش جوغزێكی جیاوازی لە نێوان بڕیاڕساز و كەرتێكی بەرفراوانی ڕای گشتی دروست كردووە. 

زۆرێكیش پێیان وایە، كە "بەدەربوونی ئەمریكا"  ڕۆڵێكی دەرەكی ئەوتۆ‌ بە واشنتۆن دەدات ، كە لە پێناو سەقامگیری سیستەمی جیهانیدا ناكرێت دەستبەرداری بێت. 

ئەو ڕۆڵەش بە ڕەهەندە "ئاكاری و بەها" ییەكانیشیەوە - لە دیدی ئەوانەوە - پێویستی بە سەرجەم ئامرازەكانی جێبەجێكردن ئامانجەكانی‌ سیاسەتی دەرەوە هەیە بە دەستتێوەردانی سەربازیشەوە.

دیارە كە چەند كەرتێكی ڕای گشتی ئەمریكی بەرهەڵستكاری ئەو ڕۆڵە مەزنە دەكەن، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی لەپیشینەیی پرسە ناوخۆییەكان و ئەو گرێكوێرانەش كە لە دەرئەنجامی دەستتێوەردانی دەرەكی ئەمریكا لە ماوەی دەیەكانی ڕابردوودا هاتونە ئاراوە.

لەو بارەشەوە "ماڕك هانا" لە میانەی لێكۆڵینەوە بەدواداچوونەكییەكەی "دوو جیهانی لێكدوور: سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا و ڕای گشتی ناوخۆ" ، كە لە لایەن دامەزراوەی كۆمەڵەی ئۆڕۆئاسیا لە فبرایەری 2019 دەرچووە، باسی ئەو پەیوەندییە دەمەتەقێكارییەی نێوان سیاسەتی دەرەوەی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕای گشتی ناوخۆ دەكات. لێكۆڵینەوەكە خۆی لە قەرەی دیدگا جیاوازەكان دەدات سەبارەت بە پرس و ئاراستە سەرەكییەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا كە لە ئان و ساتی جەنگی سارددا ڕوخسارەكانی دەركەوتن، ئەم پرسە لە دوای هەرەسهێنانی یەكیەتی سۆڤیەت و سیستەمی جیهانی تاكجەمسەریدا قوڵتر و قوڵتر بۆوە.

لێكۆڵینەوەكە لەو گریمانە سەرەكییەوە دەردەچێت كە لە سایەی بەها دیموكراسییەكان بنیاتنراوە كە بنچینەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكای لەسەر بەندە‌، دەبێت ئاراستەكانی ڕای گشتی لە هەمبەر پرسەكانی سیاسەتی دەرەوە لە لایەن بڕیارسازانەوە لەبەرچاو بگیرێن، بە تایبەتیش كە پشتگوێخستنیان و وەئەستۆگرتنی سیاسەتێكی دەرەكی كە پاڵپشتییەكی گەورەی جەماوەری لە پشت نەبێت، لە بەرژەوەندی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا نییە؛ چونكە ئەو كات حكومەتەكانی دیكە وەك هاوپەیمانێكی كەم متمانەدار یان دوژمنێكی شلوپل تەماشای واشنتۆن دەكەن. لەمەشەوە گرفتەكانی پەیوەست به پابەندبوونەكانی واشنتۆن لەسەر ئاستی دەرەكی پەرەدەستێنن، لەولاشەوە متمانەی جەماوەر لەسەر ئاستی ناخۆی بە دەستەبژێرە فەرمانڕەواكان دەدات لە كەمی.

"بەنزیكە" یەكانی ئەمریكا(المقاربات الامریكیە) 
سەربای ئەو گرنگییە مەركەزیەی بە بیرۆكەی "ئەمریكای بەدەر" دەدرێت، بەڵام هێشتا جیاوازی هەیە سەبارەت بە سەرچاوەكەی. ماڕك هانا پێی وایە واباوە كە بڕیارسازان ئەو نزیكییە دەبەستنەوە بەو ڕۆڵەی كە ئەمریكا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێیهەستاوە. بەڵگەش بە لێدوانەكەی باڕاك ئۆبامای سەرۆكی پێشووی ئەمریكا دێننەوە كاتێك‌ لە فەڕەنسا جەختی لەوە كردبۆوە كە باوەڕی بە "بەدەر" ی ئەمریكا هەیە ، ئەو چەمكەش دەبەستێتەوە بە "قوربانیدانی هێزەكانی ئەمریكا لە جەنگە دەرەكییەكاندا" و "ئەو دەرامەتە زۆر  زەوەندانەش" كە وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە جەنگی دووەمی جیهانی بۆ ئەورپای تەرخانكرد. 

توێژینەوەكە ڕوونیدەكاتەوە كە ئەو ڕاپرسییەی لەسەر چەند سامپڵێكی گەلی ئەمریكی ئەنجامدراوه،‌ ئەوەی سەلماندووە كە ڕێژەی زۆرینەی هەرەزۆر "48.8%" پێیان وایە بە گوێرەی ئەو بەهایانەی هەڵیگرتوون، وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا (بەدەر)) ە،  ڕێژەی "17.7"

بەشداربووانیش باوەڕیان وایە "ئەمریكا بەدەر" ە بە هۆی ئەو كارانەی بۆ جیهانی كردوون، ڕێژەی "35.5%" هەر لە بنەڕەتەوە ئەو بیرۆكەیە ڕەتدەكەنەوە‌؛ چونكە هەر دەوڵەتێك خەسڵەتی دانسقەی هەن، لە كۆتایشدا لە پێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیدا كار دەكات.

سرووشتی دیدگای فەرمانڕەوایانی ئەمریكا و تێڕوانینیان بۆ ڕۆڵی ئەمریكا لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا پەیوەستە بەو لێكەوتانەوە،  بە گوێرەی تێزەكەی ئایان برێمەر ئەو دیدگایە لە نێوان سێ بەنزیكەیی (مقاربە) سەرەكیدایە ، ئەوانیش:

یەكەم- بەنزیكەیی"ئەمریكای سەربەخۆ"، ئەمەیان گریمانەی ئەوە دەكات‌ دەبێت ئەمریكا زۆرتر كۆششی خۆی چڕ بكاتەوه له بایـەخدان بە بەرەنگاربوونەوەی ئاڵێنگارییە ناوخۆییەكانی .
دووەم- بەنزیكەیی "ناكرێت دەستبەرداری ئەمریكا بین"، ئەمەیان وای دەبینێت ڕۆڵی سەركردایەتی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گرنگە بۆ سەقامگیری جیهانی.
سێیەم – بەنزیكەیی "هەق و حسابی تێچوون" كە پێی وایە دەبێت سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا  بە پاڵنەری تێچوون و داهاتەكان بڕواتە‌ڕێوە.

لێكۆڵینەوەكە 4 نزیكەیی دیكەشی باسكردوون كە "واڵتەر ڕاسیڵ مید" خستونیەڕوو، ئەمانیش بریتیین لە: 

یەكەم- نزیكەیی جیفرۆسۆنی كە باوەڕی وایە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەبێت كەمتر بایەخ بە بڵاوكردنەوەی دیموكراسی بدات لە دەرەوە و  گرنگی بە پاراستنی ناوخۆ بدات.
دووەم- بەنزیكەیی ویڵسۆنی كە باوەڕی وایە ئەمریكا بەرژەوەندی و پابەندبوونی ئاكارناسی (ڕەووشتی) هەیە بۆ بلاوكردنەوەی بەها دیموكراسی و كۆمەڵایەتییەكان لە هەموو لایەكی جیهاندا، ئەمەش لە پێناو بەدیهێنانی كۆمەڵگایەكی نێودەوڵەتی بێوەی و ئاشتیخواز.
سێیەم- نزیكەیی جاكسۆنی كە باوەڕی وایە گرنگترین ئامانجی ئەمریكای دەركی و ناوەكی دەبێت دەستەبەركردنی ئاسایشی ماددی و خۆشگوزەرانی ئابووری گەلی ئەمریكا بێت. 
چوارەم- نزیكەیی هامیلتۆنی كە بەندە لەسەر گریمانەی هاوپەیمانییەتی نێوان حكومەتی ئەمریكا و كۆمپانیا گەورەكان، بەو پێیەی دەروازەیەكی سەرەكییە بۆ سەقامگیری ناوخۆیی و كاركردنێكی كارا لە دەرەوە.
لەم جوغزەشدا لێكۆڵینەوەكە ئەو جیاوازی دیدگایانە دەردەخات كە لە نێوان پسپۆڕ و شارەزا و كەسانی ئاسایی ئەمریكیدا هەیە، ڕێژەی هەرە زۆر كەسە ئاساییە ئەمریكییەكان (44%)  بەنزیكەی "ئەمریكای سەربەخۆ"  یان لا پەسەندە، بەنزیكەی جیفرسۆنیش لە پلەی دووەمدا دێت بە ڕێژەی "26%" ، ئینجا بەنزیكەیی ویڵسۆنی بە ریژەی "25%". بە پێچەوانەی ئەمەشەوە ڕاپرسییەكەی كەسانی پسپۆڕ و شارەزای ئەمریكی ئەوەی دەرخستووە كە ڕێژی "47%" بەنزیكەی "ناتوانین دەستبەرداری ئەمركیا بین" یان لا پەسەندە، بەڵام ڕێژە هەرە گەورەكە "49%" "بەنزیكەی ویڵسۆنی" یان لا پەسەندە.

هەڕەشە سەرەكییەكان
تەڵەزگە و گرێكوێرەی جیاوازی دیدگاكان سەبارەت بە پرسی هەڕەشەكانی سەر  وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوامی هەیە. لەم جوغزەشدا، لابوونە حیزبییەكان دیاریكەری سەرەكی بوون بۆ مەزەندەكردنی مەترسی ئەو هەڕەشانە، بەشێوەیەك ڕێژەی هەرە زۆری ئەندامانی پارتی كۆماری باوەڕیان وایە كە گرنگترین هەڕەشە بۆسەر دەوڵەتی ئەمریكا  بریتییە لە زیادبوونی ترس و نیگەرانییەكان لە لەدەستدانی ناسنامەی نیشتمانی، ئەمەش بە هۆی زیادكردنی ڕێژەی كۆچبەری بۆ ووڵاتەكەیان. لە بەرامبەریشدا دیموكراتەكان بە پلەی یەكەم مەترسییەكە لە زیادبوونی كاریگەری بنكەی جەماوەری حكومەتە شەعبەویی و ستەمكارەكاندا دەبینن كە لێكەوتی نەرێنیان دەبێت بۆ سەر بەهاكانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و حوكمڕانی یاسا لە سەرتاسەری جیهاندا.

لێكۆڵینەوەكە لە ئاستی پەیپێبەرە گشتییەكانەوە بازدەداتە سەر هەڕەشەكانی ئێرانی و ڕوسی وەك پرسیكی گرنگ بۆ وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. زۆرینەی ئەوانەی لە ڕاپرسییەكەدا بۆچوونیان وەرگیراوە سەبارەت بە مەترسیدارترین هەڕەشه،‌ لاگیری گرتنەبەری چارەسەرە دبلۆماسییەكانن لە بەرامبەر دەستتێوەردانی سەربازیدا، ڕیژی 42.4% میكانیزمی كاركردن لەگەڵ هاوپەیمانان بۆ سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر تاراندا بە باشتر دەزانن تاكو تاران ناچاری ئەوە بكەن واز لە چەكە ئەتۆمییەكەی بێنێت. لەولاشەوە 37.1% پێیان وایە دەبێتە گفتوگۆكان لەگەڵ ئێراندا دووبارە زیندوو بكرێنەوە و بژاردەی دبلۆماسییەت بگیرێتەبەر و بكرێتە بژاردەی یەكەم.

12.5% بەشداربووانی ڕاپرسییەكەش لاگیری میكانیزمی دەستتێوەرنەدانن، چونكە پێیان وایە ئێران مافی بەرگری لەخۆكردنی هەیە ، هەتا ئەگەر كارەكە بگاتە ئەو ڕادەی ببێتە خاوەن چەكی ئەتۆمیش وەك میكانیزمێك بۆ دەمكوتكردن و بەرگری لە خۆی. لە كۆتایشدا ڕێژەی 8.1% ی بەشداربووان بژاردەی هێرشی سەربازی پێشدەستییان دژ بە ئێران پەسەند كردووە بۆ بەرگرتن لەوەی ببێتە خاوەن چەكی ئەتۆمی، هەتا ئەگەر ئەو بژاردەیە جەنگێكی سەراپاگیریشی لێ بكەوێتەوە. ئەم دەرئەنجامانە بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە ئارەزووی ڕای گشتی ئەمریكی بۆ ئەنجامدانی كردەیەكی سەربازی دژ بە ئێران كەمی كردووە، چونكە لە ڕووی داراییەوە زۆری تێدەچێت. 

لەسەر ئاستی هەڕەشەكانی ڕوسیاش لێكۆڵینەوەكە پرسیاری لە نێردراوەكان كردووە ئاخۆ وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە دۆخی داگیركردنی ئەستۆنیا لە لایەن ڕوسیاوە هەڵوێست و ووڵامدانەوەی چۆن دەبێت، لە كاتێكدا ئەستۆنیا هاوپەیمانی ئەمریكایە لە ناتۆ. لەم چوارچێوەیەدا ڕێژی 54% ی بەشداربووانی ڕاپرسییەكە  لاگیری  دەستتێوەردانی سەربازی ئەمریكا بوون بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێزەكانی ڕوسیا. ئەو لاگیرییەشیان بەستۆتەوە بە كۆمەڵێك پاساوەوە و لە سەرووی هەمووشیانەوە پابەندبوونی پەیمانی ‌ (الالتزامات التعاهدیە) واشنتۆنه (پابەندبوونی واشنتۆن بە پەیماننامەكانیەوە‌) ، چونكە وابەستەنەبوونی بە پابەندییەكانی بەرامبەر ناتۆ دەیكاتە هاوپەیمانێكی متمانەپێنەكراو.

لە بەرامبەریشدا 46%  بەشداربووان دژی دەستتێوەردانی سەربازی بوون لە ئیستۆنیا. ئەم بەرهەڵستكاری دەستتێوەردانە‌ پەیوەست بوو بە كۆمەڵێك پاساوەوە وەك تێچوونی زۆری جەنگ بۆسەر حكومەت و ئابووری ئەمریكا. بۆیە پێیان وایە پرسە ناوخۆییەكان دەبێت پلەی لە پێشینە وەربگرن. ئەمە جگە لەوەی ترسێك هەیە لە هێزی ئەتۆمی ڕوسی، بۆیە هەڵكشانی ململانێكان لەگەڵ مۆسكۆ لەوانەیە دەرئەنجامی كارەساتباری لێ بكەوێتەوە. ئەمە جگە لەوەی ناتۆ بەرژەوەندی ئەندامەكانی دیكەی ڕێكخراوەكە دەخاتە سەرووی بەرژەوەندییەكانی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە.

بەرپرسیاریەتی پاراستن و خەرجی سەربازی
لێكۆڵینەوەكە ئاماژە بەوە دەدات كە دەستتێوەردانی سەربازی دەرەكی ڕوخسارێكی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بووە لەم چەند دەیەی پێشوودا. سەرباری ئەوەی هاندەرەكانی ئەو دەستتێوەردانانە فرەو جۆراوجۆر بوون؛ بەڵام زۆرینەی حكومەتەكانی ئەمریكا (چ دیموكراتەكان و چ كۆمارییەكان) لەژێر سایە و پاساوی "بەرپرسیاریەتی پاراستن" و وابەستەبوونی ئاكارناسی (ڕەووشتی) واشنتۆن بە بەرگری لە مافەكانی مرۆڤ لە دەرەوە دژ بە ڕژێمە ستەمكارەكانی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ، دەستتێوەردانیان كردووە. لێكۆڵینەوەكە باسی ئەوەشی كردووە كە دەستتێوەردانی دەرەكی لە دیدگای بڕیارسازی ئەمریكییەوە دەروازەیەكە بۆ گەیشتن بە سەقامگیری نێودەوڵەتی.

هانا ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات كە بەنزیكەیی "بەرپرسیاریەتی پاراستن" و "دەستتێوەردانی سەربازی دەرەكی" پشتیوانییەكی گەورەی ڕای گشتی ئەمریكای نییە، بە تایبەتیش لە نێو توێژە بەتەمەنەكانی خوار 60 ساڵی. بە گوێرەی ڕاپرسییەكە ئەو بەشداربووانەی تەمەنیان لە 30 ساڵ كەمترە زیاتر ئارەزووی ئەوە دەكەن ئەمریكا دەستتێوەردانی سەربازی نەكات لە دۆخەكانی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ. ئەوانە پێیان وایە پێویستە پێش بایەخدان بە دۆخی دەوڵەتانی دیكە، ‌ واشنتۆن بایەخ بە چارەسەركردنی گرفتە ناوخۆییەكانی بدات. 

بەراوردكاری نێوان بۆچوونی شارەزا و پسپۆڕان و كەسانی ئاسایی ئەمریكی سەبارەت بە دەستتێوەردانی دەرەكی جیاوازی كاكڵەیی دیدگاكان دەردەخات، لە نێو كەسانی ئاساییدا ڕێژەی 43% ی پرسپێكراوانی ڕاپرسییەكە پێیان باشە كۆتوبەند لەسەر كردەی دەستتێوەردانی دەرەكی دابنرێت، ڕێژەی 34% یان پێیان وایە دەبێت نەتەوە یەكگرتووەكان سەركردایەتی ئەو كردەی دەستتێوەردانە ئەنجام بدات، ڕێژەی 21% لاگیری ئەنجامدانی دەستتێوەردانی ئەمریكان. بەڵام لە نێو كەسانی پسپۆڕ و شارەزایاندا لە پێشینەیی بۆ دەستتێوەردانی دەرەكییە بە ڕێژەی 61%، دانانی كۆتوبەندیش لە پلەی دووەمدا دێت بەڕێژەی 28%، لە پلەی كۆتایشدا و بە ڕێژەی 11% لاگیری ئەوەن نەتەوە یەكگرتووەكان سەركردایەتی ئەو دەستتێوەردانە دەرەكییانە بكات.

لەسەر بنەمای ئەوەی لە سەرەوە باسكرا، خەرجی سەربازی وویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جێگەی گرنگیپێدانی ڕای گشتی ئەمریكایە كە بە گوێرەی لێكۆڵینەوەكە گوژمەكەی دەگاتە 610 ملیار دۆلار، بەمەش لەسەر ئاستی جیهان پلەی یەكەمی خەرجی گرتووه. ئەو بڕە خەرجییە جێگەی ناكۆكی نێوان بەشداربووانی ڕاپرسییەكە بوو، ڕێژەی 45% پێیان وابوو دەبێت ئەو بڕە خەرجییە وەك خۆی بمێنێتەوە. لە بەرامبەریشدا، نیو ئەوەندەی لایەنگرانی خەرجی سەربازی ناوبراو ، باوەڕیان وایە دەبێت ڕێژەی ئەو خەرجییانە بۆ نیو ئەوەندە كەمبكرێنەوە. 

لێكۆڵینەوەكە ئاماژە بەوەش دەدات كە ئاراستەی كەمكردنەوەی خەرجی سەربازی ئەمریكا پەیوەستە بە كۆمەڵێك فاكتەرەوە و گرنگترینیان بریتین لە: بواری دیكە هەن ئەمریكا پارەیان بۆ خەرج بكات و پلەی لەپێشینەییان بداتێ، هەروەها ئاستی خەرجییەكانی ئێستا لە ڕووی داراییەوە گونجاو لەبار نین. لە بەرامبەریشدا لایەنگرانی زیادكردنی خەرجییەكان پاڵنەری خۆیان هەیە گە گرنگترینیان بریتین لە: باوەریان وایە لەم ساڵانەی دوایدا سوپای ئەمریكا پاشەكشەی كردووە بەو‌ هۆیەی بودجەی بەرگری كەمكراوەتەوە، بۆیە دەبێت قەبارەی ئەو خەرجییە سەربازییانە زیادبكرێن، تاوەكو سوپا بگەڕێتەوە پێگە بەهێزەكەی جارانی.

لە كۆتایشدا ماڕك هانا پوختەیەكی لێكۆڵینەوە‌كەی دەدات بەدەستەوە كە "بە جۆرێك لە جۆرەكان ، ئارەزوویەكی خۆبەدوورگرتن لای ڕای گشتی ئەمریكی لە‌ ئارادایە سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی ووڵاتەكەیان، بەوەی حكومەت زیاتر گرنگی بە پرسەكانی ناوخۆ بدات، خۆشی بەدوور بگرێت لە تێوەگلانی زیاتری‌ تەنگژە نێودەوڵەتییە بەرفراوانەكان. ئەو ئارەزووە كەلێنێكی گەورەی خستۆتە نێوان ئەو ئەمریكییانەی پێیان وایە دەستتێوەردانی دەرەكی ووڵاتەكەیان لە جێی خۆی دایە و پێویستە، لە بەرامبەر پەیپێبردن و باوەڕهێنانی بەرپرسە دەستەبژێرەكانی بڕیارساز لە داڕشتن و جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا".

سەرچاوە: موستەقبەل
نووسینی: ماڕك هانا
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر