شارپرێس: ئامادەكردن: ڕێژەن جەمال هەموومان ناوی ئەو وڵاتانەی جیهانمان بیستووە، كە خاوەنی داهاتێكی گەورەن‌و وڵاتەكەیان بەهۆی ئەو داهاتەوە لەڕیزی پێشكەوتوترین وڵاتەكانی جیهاندایە، بەڵام تا چەند دەزانین لەپشت هەندێك لەو وڵاتانەوە خێزانێك هەیە كە سەروەتەكەی نیوەی سەروەتی هەموو جیهانە، هەر ئەو خێزانەش قەرز دەدەن بەو حكومەتانەی لەسەر ئاستی سیاسی و سەربازی وڵاتانی گەورەن. بنەماڵەی ڕۆچێڵد كێن؟ ئیسحاق ئیكانان، دامەزرێنەری بنەماڵەكەیە لەبنەڕەتدا جولەكەیەكی ئەڵمانی بووە، ڕۆچێڵدیش بەمانای "قەڵغانی سور" دێت، ئەو خێزانە خاوەنی سەروەتێكی گەورە بوون و لەسەرەتای سەدەی 18 بەیەكێك لە دەوڵەمەندترین خێزانەكانی ئەوروپا دادەنران، ڕەنگە تا ئێرە ئاسایی بێت كە خێزانێك خاوەنی سەروەتێكی گەورە بێت، ئەی كەواتە چی نا ئاسایی بوو؟ ساڵی 1821 ماجیراشێل رۆچێڵد چوار لە كوڕەكانی خۆی بۆ چوار وڵاتی ئەوروپا نارد كە بریتی بوون لە (نەمسا، فەرەنسا، بەریتانیا و ئیتاڵیا) ئەو چوار كوڕەی بنەماڵەی ڕۆچێڵد یەك ئامانجیان لەگیرفاندا بوو، ئەویش كۆنتڕۆڵكردنی ئابووری ئەو چوار وڵاتە بوو. چوار كوڕەكە بەشێوەیەكی زیرەكانە كاتێك گەیشتنە ئەو چوار وڵاتە هەریەكەو لەلای خۆیەوە كۆمپانیایەكی دروستكرد، بەگوێرەی پلانی ئەو كوڕانەی ڕۆچێڵد هەر چوار كۆمپانیاكە بەیەكەوە بەسترانەوە، ئەوەش بۆئەوەی كاتێك بانكێكیان "ســود" دەكات، سێ بانكەكەی دیكە لێی بێبەش نەبن. لەگەڵ هەموو وڵاتێكدا بوون لەیەك كاتدا لەگەڵ هەمووان بیت و دژی هەموانیش بیت ئەوە كارێكە كەم كەس لەتوانایدایە ئەنجامیبدات، بەڵام خێزانی ڕۆچێڵد وەك خێزانێكی جولەكە توانییان ئەو كارە بكەن. خێزانی ڕۆچێڵد بەهۆی جەنگەوە توانییان سامانەكەیان دە هێندەی ڕابردوویان زیاد بكەن، بۆنمونە لقی فەرەنسای كۆمپانیاكەی ڕۆچێڵد بە فەرمی پشتگیری لە ناپلیۆن پۆناپارت دەكرد لەجەنگی دژ بە ئینگلتەرا و نەمس و پارەی لێوەردەگرت، لەبەرامبەریشدا لقی كۆمپانیاكانی ڕۆچێڵد لە نەمسا و ئینگلتەرا دژی ناپلیۆن پارەیان لە حكومەتی ئەو دوو وڵاتە وەردەگرت. ڕای گشتییان هەڵدەخەڵەتاند یەكێك لەو بنەمایانەی ئەو خێزانە بۆ دەوڵەمەندبوونی خۆیان سودیان لێوەردەگرت جەنگ بوو، بۆنمونە ناسان ڕۆچێڵد لە جەنگی یەكلاكەرەوەی فەرەنسا و ئینگلتەرا كە بە جەنگی "واتەرلۆ" ناسراوە، ئەوەی لەنێو ئینگلتەرا بڵاوكردەوە كە وڵاتەكەیان جەنگەكە دەدۆڕێنێت، هەرزوو خەڵكی ئینگلتەرا لەترسان و لەنادیاری ئایندەیان، دەستیانكرد بە فرۆشتنی موڵك و ماڵەكانیان بەنرخێكی هەرزان، ناسان ڕۆچێڵدیش دەستیكرد بە كڕینەوەی ئەو موڵك و ماڵانەی دەفرۆشران. دواتر خێزانی ڕۆچێڵد پشتگیریی ئینگلتەرایان لەو جەنگەدا كرد و سەرەنجام فەرەنسا شكستیهێنا، هەر ڕاستەوخۆ دوای سەركەوتنی ئینگلتەرا ئەو موڵك و ماڵەی بنەماڵەی ڕۆچێڵد كڕیبوویان نرخەكەی 10 قات بەرزبووەوە. ڕۆڵی ڕۆچێڵد لە سیاسەتدا هەربەتەنیا لایەنی ئابووریی نەبوو كە ئەو خێزانە دەستیان بەسەردا گرتبوو، بەڵكو لە سیاسەتیشدا هەوڵیانداوە شوێنپەنجەی خۆیان جێبهیڵن، بۆنمونە لەكۆتاییەكانی تەمەنی دەوڵەتی عوسمانیدا ئەو خێزانە قورسایی كارەكانیان بۆ توركیا گواستەوە، لەیەككاتدا كاریان بۆ كەوتنی دەوڵەتەكە و دەوڵەمەندتركردنی خێزانەكەیان كرد. تا ساڵی 2000 تەنیا هەشت وڵات دەستی خێزانی ڕۆچێڵدی پێەگەیشتبوو ئەوانیش عێراق، ئەفغانستان، سودان، لیبیا، كوبا، كۆریای باكور، ئێران و سوریا بوون، بەڵام ئەوە ببوە گرێیەكی دەرونی ئەو خێزانە و پێشبینیدەكرێت لە چەند ساڵی داهاتوودا دەستی ڕۆچێڵد بەو وڵاتانەش بگات. هێنری كیسنجەر، یەكێك لەوەزیرەكانی دەرەوەی ئەمریكا كە بە كاركردن لەپێناو بەرژەوەندییەكانی خێزانی ڕۆچێڵد ناسراوە، لەمیانی لێدوانێكدا ڕایگەیاند، "هیچ شتێك هێندەی بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی لەلایەن ئێرانەوە مەترسیی نییە بۆسەر ئەمریكا" ئەو لێدوانەش بەوە لێكدرایەوە كە ڕۆچێڵد پلان دادەنێت بۆئەوەی ڕۆڵی هەبێت لە یەكلاكردنەوەی كێشەكانی ئەمریكا و ئێران. بۆ خێزانی ڕۆچێڵد بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمیی لەلایەن ئێرانەوە بەواتای كەوتنە مەترسی كیانی جولەكە دێت، لەو كاتەشدا تەواوی بنەماڵەی ڕۆچێڵد كە جولەكەن، لەگەڵ سەروەتە زەبەلاحەكەیان دەكەونە مەترسییەوە. پێش جەنگی دووەمیی جیهانیی خێزانی ڕۆچێڵد نازییەكانیان لە ئەڵمانیا گەیاندە دەسەڵات، لەكۆتاییەكانی ئەو جەنگەشدا هەر خێزانی ڕۆچێڵد بوون كە نازییەكانیان لەدەسەڵات خست ئەویش بە پشتگیریكردنی بەریتانیا و ئەمریكا لەو جەنگەدا. ڕۆچێڵد قەرزی بە وڵاتان دەدا پێدانی قەرز لەلایەن خێزانی ڕۆچێڵدەوە بە وڵاتان یەكێكی دیكە بوو لەكارەكانی ئەو خێزانە، بەڵام ئایا ئەو قەرزە تەنیا لەپێناو سودێكی گەورەتریی ماددی بوو؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر، چونكە پێدانی ئەو قەرزە بە مەرجی سیاسیش بووە. كاتێك لە جەنگی جیهانیی دووەمدا بەریتانیا خەریك بوو بەرامبەر ئەڵمانیا شكستی خۆی ڕابگەیەنێت، خێزانی ڕۆچێڵد بەهانای بەریتانییەكانەوە چوون و پارەیەكی خەیاڵییان بە قەرزدایە بەریتانیا، بەڵام بەو مەرجەی دوای جەنگ بەریتانیا كار بە پەیماننامەی بەلفۆر بكات، كە بەگوێرەی ئەو پەیماننامەیە مافی دروستكردنی دەوڵەت دەدرایە گەلی جولەكە، هاوكات جولەكە بۆی هەبوو لەسەر زەوی فەڵەستینییەكان دەوڵەتەكەی بنیات بنێت. هەر لەو ساڵانەدا ڕۆچێڵد قەرزی بە دەسەڵاتدارانی میسردا بۆئەوەی هێڵی ئاسنینی شەمەندەفەر دروستبكەن كە بەرەو سینا دەچێت، ئامانجی خێزانەكە لەوكاتەدا دوورمەودا بوو چونكە دەیانزانی دەوڵەتی جولەكە كە دروستدەبێت، دەكەوێتە نزیك میسر و سیناوە. زۆركات كە ئەو خێزانە قەرز بە وڵاتان دەدەن، بەوانەی دەدەن كە لە جەنگدان ئەویش بۆ كڕینی چەكە، ئەو چەكەیشی دەكڕدرێت بەشێوەیەك لەشێوەكان دووبارە پشكی خێزانی ڕۆچێڵدی تیادایە، كەواتە خێزانەكە لەهەموو لایەكەوە پارەیان بەسەردا دەبارێت. ڕۆچێڵد بەدەر لەو جومگە جیاوازانەی ئابووریی كە دەستیان بەسەردا گرتووە، هاوكات چەندین ساڵە كۆنتڕۆڵی بۆرسەر زێڕ-یشیان كردووە و بەسوودی خێزانەكەیان نرخی زێڕ لە جیهاندا دەگۆڕن. لەساڵی 1919ەوە ئەندامانی ئەو خێزانە كە كاریان كۆنتڕۆڵكردنی بازاڕی زێرە، ڕۆژانە كۆدەبنەوە بۆئەوەی بڕیار لەوە بدەن لەو ڕۆژەدا نرخی زێڕ بەچ ئاڕاستەیەكدا بڕوات. یاسا توندە خێزانییەكانی ڕۆچێڵید خێزانی ڕۆچێڵد لەگەڵ ئەوەی یاسای خۆیان بۆ ئابووریی جیهان داناوە، هاوكات لەنێو خێزانەكەی خۆیاندا یاسایەك هەیە كە هیچ كوڕێكیان بۆی نییە هاوسەرگیریی لەگەڵ كچێكدا بكات كە جولەكە نەبێت، بەڵام ئاساییە كچەكانی خێزانی ڕۆچێڵد هاوسەرگیریی لەگەڵ كوڕێكدا بكەن كە جولەكە نەبێت، بەڵام بەمەرجێك كوڕەكە سەر بە خێزانێكی دەوڵەمەند بێت. بۆچی خێزانی ڕۆچێڵد ڕقی لە وڵاتی چین-ە لەمێژە خێزانە ڕۆچێڵد ڕقێكی توندیان لەچینە، هۆكارەكەیشی بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو خێزانە نەیانتوانیوە دەستیان بگاتە چین و ئابوورییەكەی، بەتایبەت لە ئێستادا كە ئابووریی چین بەرامبەر ئابورییە زەبەلاحەكەی ئەمریكا و جیهان وەستاوەتەوە و گەشەیكردوە، بۆیە خێزانی ڕۆچێڵد هیچ ڕێگەچارەیەكیان لەبەردەمدا نەماوە جگە لەوەی ئێستا ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا دژی چین هاندەدات.
سەروەتی خێزانی ڕۆچێڵد چەندە؟ ئێستا و دوای ئەو توانایەی خێزانی ڕۆچێڵد بۆ كۆكردنەوەی سەروەتەكەیان، خوێنەر دەپرسێت ئاخۆ دەبێت سەروەت و سامانی ئەو خێزانە بە ژمارە چەند بێت؟ ڕاپۆرتە جیهانییەكان زۆر بەسادەیی وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە و دەڵێن، ڕۆچێڵد خاوەنی نزیكەی 500 ترلیۆن دۆلاری ئەمریكییە. هاوكات خێزانەكە خاوەنی زۆرینەی بانكەكانی جیهانن، هەروەها بەشێك لە هۆلیوود و كەناڵی CNNی ئەمریكی خاوەندارێتییەكەیان بۆ ئەو خێزانە دەگەڕێتەوە، ئەوە جگە لەچەندین ڕێگەی دیكە بۆ بەدەستهێنانی سامان بەڵام بەشێوەی نهێنی.