شارپرێس:

چاوەڕوان دەكرێت ئیمانوێل ماكڕۆنی سەرۆكی فەڕەنسا ڕۆژی 4 شەممە سەردانی عێراق بكات، سەردانەكەش بەجۆرێك لە جۆرەكان پەیوەستە بە هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان توركیا و فەڕەنسا- كە بنەمایەكی ئاینی و مێژووی و ئایدیۆلۆجی هەیە- لە دەریای ناوەڕاست و قوبڕس و شام و مەغربی عەرەبی و تەنانەت لەسەر خاكی فەڕەنساش.

مایكل تانشۆم- ی شڕۆڤەكار لە تویتێكدا لە 2 شەممەی ڕابردوو نووسیوویەتی: ماكڕۆن لە ماوەی دوو ڕۆژی ئایندەدا سەردانی بەغدا دەكات و دووریش نییە بچێتە هەرێمی كوردستان، ئەمەش ئاماژەیە بۆ داگیركاری ئەم دوایەی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، پێدەچێت سەردانەكە فشارێك بێت دژ بە جوڵەكانی توركیا لە عێراق.

بارگرژییەكانی نێوان ماكڕۆن و ئەردۆغان لە یۆنیۆی ڕابردووەوە دەستیان پێكردووە، لەو كاتەی كەشتییەكی جەنگی تێژڕەووی فەڕەنسی (فیرقاتە) لە نزیك كەناراوییەكانی لیبیا و لە چوارچێوەی ئەركێكی ناتۆدا بۆ قەدەغەكردنی بردنی چەك بۆ لیبیا، لە لایەن كەشتییە جەنگییەكانی توركیاوە ڕێی لێگیرا لەوەی كەشتییەكی بارهەڵگری توركی بپشكنێت، بەڵام توركەكان ئەو گوتەیە ڕەتدەكەوە و دەڵێن كەشتییە توركییەكە یارمەتی مرۆیی پێ بووە.

غیوم بیرییە- ی پەیامنێری توركی لە لێدوانێكیدا بۆ ڕۆژنامەی لۆمۆندی فەڕەنسی گوتوویەتی: ئەو كاتەی ئەو ڕووداوە ڕوویدا، بارگرژی كەوتە نێوان ئەنقەرە و پاریسەوە، بەمەش ئاستی پەیوەندییەكانی هەردوولا بەرەو ئاڵۆزی زیاتر چوون.

ماكڕۆن ڕۆڵی توركیا لە لیبیا و پشتیوانیكردنی لە حكومەتی سازانكاری لە تەڕابلوس بە تاوانكاری هەژمار دەكات، بەو پێیەی توركیا ئەندامی ناتۆیە. لە بەرامبەریشدا هامی ئۆقسۆی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا وتی كە فەرەنسا بە هۆی داگیركاریی بۆ لیبیا لە ساڵی 2011 ، ئەو وڵاتەی تووشی پشێوی كردووە.

دوای تەقینەوەكەی بەندەری بەیروت لە سەرەتای ئەم مانگەدا، لە پێناو دووبارە بنیاتنانەوەی بەندەركە ماكڕۆن سەردانی لوبنانی كرد، ئامادەی وڵاتەكەشی دەبڕی هاریكاری لوبنان بكات، كەچی ئەردۆغان لۆمە و سەرزەنشتی ئەو سەردانەی ماكڕۆنی كرد و بەو كارەسات و نیازمەندییەكی ئیمپریالیزمی لەقەڵەمدا.

میدیاكانی ئەردۆغان لە ساڵی 2019 دا، گرتە ڤیدیۆیی هێرشی سەر مزگەوتی (كرایست تشریس) یان گەرم كردەوە و تانە و تەشەریان پێ لە چەند لایەن و دەوڵەتێكدا، بەڵام  پێدەچێت لە بنەڕەتدا ئەم تۆمەت بەخشینەوەیە نیشانەی كورتبینی ئەردۆغان بێت.

كەمال ئینات- ی مامۆستای وانەبێژی زانكۆی سكاریا لە توركیا لە لێدوانێكیدا بۆ ئاژانسی هەواڵی ئەنادۆڵی حكومەتی توركی- ڕۆژێك پێش میوانداری توركیا لە ئیسماعیل هەنەییەی سەركردەی حەماس بۆ توركیا -  دەڵێت: پاریس دوودڵی ناكات لە هاریكاری ئەو لایەنە ناشەرعییانەی هەڵگەڕانەوەی سەربازییان لە لیبیا ئەنجام داوە (مەبەست خەلیفە حەفتەرە) یاخود هاریكاریكردنی گروپە كوردییە چەكدارەكانی وەك یەكینەكانی پاراستنی گەل لە سوریا.

ئینات دەشڵێت: ماكرۆن لە ساڵی 2017 هاتۆتەسەر كورسی فەرمانڕەوایی فەڕەنسا، پێی وایە دەبێت ولاتەكەی پێش ئەڵمانیا بكەوێت و پاریس بكاتە پێشڕەووی ئەوروپا، خۆ ئەگەر ئەوە نەكات، ئەوا لە بەرامبەر ڕاستڕەووە توندڕەووەكاندا دەیدۆڕێنێت.

ئینات ئەوەشی گوت: بۆیە پێشدەستییەكی ماكڕۆن نێوانگیری بوو لە نێوان سەڕاج و حەفتەردا، هەر لەو پێناوەشدا هەفتەی ڕابردوو ماكڕۆن داوای لە سەڕاج كردووە سەردانی فەڕەنسا بكات.

ماكرۆن پشتیوانێكی گەورەی ئەیسنا و نیقۆسیا- یە لەو ململانێ هەرێمییەی دژ بە توركیا هەیانە، هەفتەی پێشووش چەند كەشتییەكی جەنگی فەڕەنسی ڕەوانەی خۆرهەڵاتی دەریایی ناوەڕاست كردوون. ئەڵمانیا لەو كاتەدا خەریكی نێوانگیری بوو لە نێوان یۆنان و توركیادا، بەڵام ماكرۆن گەرەكییەتی خۆی ئەو ڕۆڵە بگێڕێت، ئەگەر ئەوەش ڕووبدات وەك هەڵگەڕانەوەیەك وایە دژ بە ئەڵمانیا، چاوەڕێش ناكرێت سەڕاج  بێ ڕەزامەندی ئەردۆغان پابەندی هیچ سەودا و مامەڵەیەك بێت سەبارەت بە پرسی لیبیا.

توركیا لە لیبیا هەوڵی ئەوەیدا ڕێككەوتننامە دەریاییەكەی لەگەڵ حكومەتەكەی سەڕاجدا بپارێزێت و ئیسلامییەكانیش لە دەسەڵاتدا بێڵێتەوە و پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و لیبیاش بەهێزتر بكات. لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردووەوە، كۆمپانیای تۆتاڵی فەڕەنسیش لە لیبیادا كار دەكات، ساڵی پاریش بە مەبەستی وەبەرهێنان، 650 ملیۆن دۆلاری لە ناوچەی واحە- لە سرت- دا خەرجكردووە.

بۆیە هێرشی هێزەكانی حكومەتەكەی سەڕاج بە پشتیوانی توركیا بۆ سەر هێزەكانی حەفتەر، واتای هێرشكردنەسەر بەرژەوەندییەكانی فەڕەنسایە.

هەندێكیش وای بۆ دەچن گورزە ئاسمانییەكەی سەر بنكەی ئاسمانی وەتییە لە یۆلیۆی ڕابردوودا، لە لایەن فڕۆكەكانی فەڕەنساوە ئەنجام دراوە.

ململانێی نێوان ئەنقەرە و پاریس پەڕیوەتەوە بۆ ناوچەی باشوریش، فەڕەنسا لە نەیجەر بوونێكی گەورەی سەربازی و بازرگانی هەیە، پاریس پشت بە یۆڕانیۆمەكەی نەیجیریاش دەبەستێت بۆ برەودان بە هێزە ئەتۆمییەكەی. لە مانگی ڕابردووشدا توركیا و نەیجەر زنجیرە ڕێككەتننامەیەكی هاریكاری ئابووری و بەرگرییان واژۆ كرد كە بواری كانزاكاریشی لەخۆ گرتووە.

تانشۆم باسی لەوەش كردووە كە بەرەوپێشچوونی دبلۆماسی ئەم دوایەی توركیا لە نەیجەر، درز و كەلێنی خستۆتە نێو ناوچەی كەناراوییەكانی فەڕەنسی لە ئەفریقیا.

هەر ئەمەش هۆكاری دەربڕینی ناڕەزاییەكانی فەڕەنسایە دژ بە سیاسەتی دەرەوەی ئەنقەرە و ڕەفتارەكانی ئەردۆغان. هەریەك لە ماكرۆن و ئەردۆغانیش لە هەوڵدان بنكەی دەنگدانی جەماوەری خۆیان لە وڵاتەكانیاندا بەهێزتر بكەن.

بێرییە باسی ئەوەش دەكات: بۆ هەردوو سەرۆك گرنگە لەم ساتە وەختەدا نەیاری یەكتربن، پاڵنەرەكەشی سیاسەتی ناوخۆی وڵاتەكانیانە، هەروەها بۆ برەودانە بە ستراتیژیەتی دبلۆماسییان. ماكرۆن دەبێت بە دوای دەنگەكانی ڕاستڕەووە فەڕەنسییەكانەوە بێت، بۆیە دەبیت بە توندی دژ بە سیاسەتەكانی توركیا لە دەریای ناوەڕاست و ناو  خاكی فەڕەنسا بوەستێتەوە.

مانگی پێشوو حكومەتی فەڕەنسا سەرزەنشت و لۆمەی توركیای كرد سەبارەت بە گۆرینی ئایا سۆفیا بۆ مزگەوت، ئەم هەڵوێستەش دوای ڕاپۆرتێكی 244 لاپەڕەیی ئەنجومەنی پیرانی فەڕەنسا هات كە باس لە هەڵكشانی كاریگەرییەكانی مەترسی ئیسلامییەكان دەكات لە فەڕەنسا.

ڕاپۆرتەكە ئاماژە بە مەترسی ئیخوان موسلمین دەكات، تۆركیاش تۆمەتبار دەكات كە دنەی ووتاربێژی مزگەوتەكانی فەڕەنسا دەدات كە لە ئیخوانەكانن و لە هەمان كاتیشدا پشتیوانی سەرەكی جوداخوازە موسڵمانەكانی فەڕەنسان، لە كاتێكدا توركەكان تەنها 5% ی كۆمەڵگای فەڕەنسی پێكدێنن.

لە یەنایەری ڕابردوو، ماكڕۆن لە ووتارێكیدا ئاماژەی بە جوداخوازەكانی (مۆڵۆز) كرد لە نزیك سنورەكانی ئەڵمانیا كە ڕەوەندێكی گەورەی توركی لێیە كە پشتیوانی ئەردۆغان و حزبەكەنی. بێرییە ووتیشی ئامانجی ماكڕۆن لەو ووتارە دژایەتیكردنی چالاكییە سیاسییەكانی توركیایە لە فەڕەنسا.

 بێرییە وتیشی: ماكڕۆن بە ئەنقەست ئەو پەیامەی دژ بە گروپە توركەكان داوە، تاوەكو دەنگدەرە ڕاستڕەووەكانی فەڕەنسا بەلای خۆیدا ڕاكێشێت. ئێمە دەشزانین كە لایەنگرانی پارتەكەی ئەردۆغان  ڕێكخراوەكانیان لە فەڕەنسا سەر بە ئیخوان موسلمینن، دەشزانین كە لە ستراسبۆڕگ پشتیوانی لە (ڕێكخراوی كوجیب) دەكەن كە سەر بە خۆیانە. ئەو ڕێكخراوە لە ئەوروپا 15 لقی هەیە، بانگەشی دژە ڕەگەزپەرستی و برەودان بە مافەكانی مرۆڤ و یارمەتیدانی ئاوارەكان دەكات بۆ وەرگرتنی ڕەگەزنامە لە وڵاتە ئەوروپییەكان.

بیرییە دەڵێت: چەند ئەندامێكی جوڵانەوەی نیشتمانی ڕاستڕەووی توندڕەووی لە توركیا ئەو ڕێكخراوە بەڕێوە دەبەن، كاریگەری زۆریشیان بەسەر توركەكانی فەڕەنساوە هەیە. لەوساوەش كە لە 2017  پارتەكەی ئەردۆغان و جوڵانەوەی نەتەوەپەرستی بوونە هاوبەشێكی پەرلەمانی، جوڵانەوەی "گرای وڵڤەر" ی توندڕەووی پەیوەست بە پارتی جوڵانەوەی نەتەوەپەرستی توركیا لە ئەوروپا زیاتر پەرەی سەندووە. لێكۆڵنەوەیەكی سەنتەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا دەریخستووە كە 20 هەزار لە ئەندامانی ئەو ڕێكخراوە لە ئەڵمانیا چالاكن، نزیكەی 5 هەزاریان لە نەمسان، بەرە بەرە ژمارەشیان لە هەڵكشان دایە.

لە یۆنیۆی ڕابردووە، ئەو ڕێكخراوە لە ڤییەنا هێرشی كردۆتە سەر خۆپێشاندانەكانی ڕێكخراوی ژنانی كوردی، لەمەشەوە دەوڵەتی نەمسا پەڕاوی لێكۆڵینەوەی بۆ ئەو ڕووداوە كردەوە كە گروپە نەتەوەیی و ئیسلامییەكانی دەرەوەی نەمسای پێ تۆمەتبار دەكرێت بەوەی لە پشت ڕووداوەكەوەن.

لە كۆتایی مانگی یۆلیۆدا، توركەكان لە دیسین لە ڕووباری ڕۆن، ئەرمەنییە فەڕەنسییەكانیان بە ئامانج گرت لە كاتێكدا ئەرمەنەكان بۆ پشتیوانی پرسی نەتەوەكەیان گردببوونەوە، لەو كاتەدا چەند گەنجێكی دەمامكداری بزووتنەوەی (گرای وڵفەر) بە چەقۆ و داردەستی ئاسنەوە بە دوای ئەرمەنەكاندا دەگەڕان، تاوەكو هێرشیان بكەنەسەر، نەتەوە پەرستە توركەكان لەوە توڕە بوون كە ئەرمەنەكان ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانییان بە كۆمەڵكوژی دژ بە ئەرمەنەكان تۆمەتبار كردووە.

ئەحمەد جیتین- ی سەركردەی بزووتنەوەی گرای ۆڵفەر لە گرتەیەكی ڤیدیرییدا دەڵێت: ئەگەر حكومەتی توركی 2000 یۆر و چەكێكم بداتێ، لە هەر شوێنێكی فەڕەنسادا، ئەوەی پێویست بێت دەیكەم. لەمەشەوە ناوبراو بە تۆمەتی هاندان بۆ توندوتیژ و گردبوونەوەی چەكداری خراوەتە بەندیخانەوە، ئەو لایەنگری زۆرن و یەكێكیشە لە توندڕەووە توركەكانی فەڕەنسا.

بێییەر دەشڵێت: جیتین وەك سەرۆك مافیایەك لەسەر سۆشیال میدیا دەردەكەوێت بەوەی دەیەوێت سوپایەكی توركی لە فەڕەنسا دابمەزرێنێت، ئەمەش لە نێو ڕەوەندی توركی لە فەرەنسا بەربڵاوە كە ژمارەیان 500 هەزار كەسە و زۆرینەشیان لایەنگری پارتی داد و گەشەپێدانن، زۆریشیان مەیلیان بەلای بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی ڕاستڕەووی توندڕەوو و بزووتنەوەی گرای وڵفەر دایە.

ئەو هەڕەشانەی جیتین لە بۆشاییەوە نەهاتوون؛ چونكە لە هەشتاكان و نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوودا، تیمەكانی مردنی بزووتنەوەی گرای ۆڵفەر لە شەقامەكانی توركیادا دوژمنانی سیستەمە سەربازییەكەی توركیایان كوشتوون، هەندێك جار لە ئەوروپاش ئەو كارەیان كردووە و زۆرینەی قوربانییەكانیش لە كوردەكان بوون.

لە ساڵی 1981 دا، ئەندامێكی ئەو ڕێكخراوە هەوڵیدا پاپا یۆحەنا بۆڵسی دووەم لە ڤاتیكان تیرۆر بكات، ئەمەش دوای ئەوە هات كە ئەردۆغان دنەی تیرۆركردنی نەیارانی توركیای لە دەرەوەدا.

بیرییە وتیشی: لە سیاسەتی فەرەنسیدا وا تەماشای توركیا دەكرێت كە ئاژاوەگێڕە، واش تەماشای ئەردۆغان دەكەن كە هەڕەشەیەكی شیمانەكراوە (موحتەمەل) بۆ سەر ئەوروپا.

سه‌رچاوه‌: پێگەی ئەلەكترۆنی ئەحوال توركیا   
نووسین: دایڤید لیبسكا 
وه‌رگێران: لوقمان حاجى قادر