شارپرێس ـ كهنداڵ جودى:
ڕۆژئاوای کوردستان لهههوڵى بهرهو پێشبردنى زانستو پێشكهوتنى خوێندندایهو ههوڵى ئهوهشدهدات زانكۆكانى خۆى بكاته جێگرهوهى زانكۆكانى دهوڵهتى سوریاو بۆ ئهوهش ههنگاوى ناوه تاوهكو لهگهڵ زانكۆى وڵاتانى پێشكهوتوو ڕێكهوتنو ههماههنگى بكات، سهرچاوهیهكى باڵاى ڕۆژئاواى كوردستانیش دهڵێت:"لهههموو شارهكانى ڕۆژئاواى كوردستان كۆلێژو فاكهڵتى پێشكهوتوو ههیه، بهڵام تهنها لهشارى عهفرینى داگیركراوى ڕۆژئاوا جگه لهزمانى توركى، ڕێگه بههیچ زمانێكى دیكه نادرێت بۆ خوێندن"، خوێندكارێكیش باس لهوهدهكات، هیچ خوێندكارێكى كورد بۆى نییه زانسته سیاسییهكان لهزانكۆكانى ڕژێمى سوریادا بخوێنێت، بهڵام عهرهب دهتوانێت لهڕۆژئاواى كوردستان ئهو بهشه بخوێنێت.
شۆڕشی 19ی تەمموز لەڕۆژئاوای کوردستان تەنها ناکرێت بەشۆڕشی خەڵک لەدژی هێزە دەسەڵاتخوازەکان وەسفبکرێت، بەپێچەوانەوە چەندین شۆڕشی تر لەم شۆڕشەدا هەبووەو نیشانەی خۆیان لەسەر مێژووی کورد داناوە.
یەکێک لەو شۆڕشە گرنگو ئاشکرایانە شۆڕشی پەروەردەی زمانی دایکو زانستە، ئەم شۆڕشە بەپێدانی یەکەم نامەی کوردی لەقوتابخانەکان دەستیپێکرد پاشان شەپۆلەکانی شۆڕش فراوانبوونو وردە وردە خوێندنگەی کوردی کرانەوەو کەرەستەی زمانی کوردی لەیەکەوە تا پۆلی 12 ئامادەکرابوونو ئێستا هەموو شتێک لەقوتابخانەکاندا بهکوردیه، زمانی کوردی شانبەشانی زمانى عهرهبى لهبهرهو پێشچووندایه.
شارهزایانى بوارى پهروهرده پێیانوایه، هەرچۆنێک بێت ئیتر گەلی کورد سنوردار نییە بەقوتابخانەکانو هەنگاوێکی گەورەتری ناوە لەو چوارچێوەیەدا، مامۆستایانو ئەکادیمیستەکانی ڕۆژئاوای کوردستان بەدەرفەتە بەردەستەکانیان زانکۆیان بۆ خوێندکارانی کورد کردەوە.
هەنگاوی یەکەم لەعەفرین
لەهەرێمی عەفرینی ڕۆژئاوای کوردستان کە لەساڵی 2018 لەلایەن دەوڵەتی تورکیای داگیرکەرو گروپە تیرۆریستییەکانیەوە داگیرکراوە، لەساڵی 2015دا یەکەم زانکۆ بەچەندین فاکەڵتو پەیمانگا دەرگای بەڕووی خوێندکاراندا کردەوە، بەڵام دوای ئەوەی عەفرین داگیرکرا، زانکۆکەش داخراوەو جگە لەتورکیو ڕێگه بههیچ زمانێكى دیکەی پەروەردەیی نادرێت.
دووەمجار لەجزیرێ
دوای ساڵێک لەکردنەوەی زانکۆی عەفرین، زانکۆی ڕۆژئاڤا لەساڵی 2016 لەشاری قامیشلۆ لەهەرێمی جزیرێى ڕۆژئاوای کوردستان کرایەوە، زانکۆی ڕۆژئاڤا چەندین پەیمانگاو فاکەڵتی لەشاری قامیشلۆو لەشارۆچکەی ڕمێلانی شاری قامیشلۆو لەشاری حەسەکە کردەوە دابەشکردنی ئەم دامودەزگایانه بەمشێوەیەیە:
ڕمێلان: فاکەڵتی نەوتو پترۆکیمیاکان
حهسهکه: فاکەڵتی بونیادنانەوەی ئیکۆلۆجی، پەیمانگای ئەندازیاری بیناسازی، فاکەڵتی زانستە ئاینییەکانی لقی ئایینی موسڵمان.
قامیشلی: فاکەڵتی ئەندازیاری کشتوکاڵی فاکەڵتی زانستە پەروەردەییەکان پێکهاتوون لەم بەشانە (مێژوو، جوگرافیا، بیرکاری، بایۆلۆجی، فیزیک، کیمیا، مامۆستای سەرف)، فاکەڵتی زمانو زانستە کۆمەڵایەتیەکان پێکهاتوون لەو بەشانە (زمانو ئەدەبی کوردی، ژنان، هونەرە جوانەکان، زانستە ئایینیەکان لقی ئایینی ئێزدیو مەسیحیو فاکەڵتی زانستە پزیشکییەکانن).
کۆبانێ: لەشاری کۆبانێی ڕۆژئاوای کوردستان دوای سیزرێو عەفرین، ساڵی 2017، زانکۆی کۆبانێ دەرگاکانی بەڕووی خوێندکاراندا کردەوەو پێکدێت لەم فاکەڵتو بهشانه: فاکەڵتی زانستە سروشتییەکان پێکدێت لەو بەشانە (فیزیک، کیمیا، بایۆلۆجی)، پەیمانگای زانستە پەروەردەیی (ئهردینگاری، فێرکردنی فاکەڵتی ئەدەبیات لەم بەشانە پێکهاتووە (ئەدەبی عەرەبیو کوردی)، پەیمانگای زانستە تەکنیکیو میکانیکییەکان (کارەباو میکانیکی)، پەیمانگای پزیشکی (پەرستاری، پێنووسو تاقیگە)، پەیمانگای زانستە ئیدارییو یاساییەکان.
هاوکات نزیکەی 600 خوێندکاری زانکۆی ڕۆژئاڤا دەرچوون لەبەشەکانی ئەدەبو زمانو مێژوو جوگرافیاو بوون بهمامۆستای زانستی ئێکۆلۆژییو فیزیاو کیمیاو بیرکاری، دوای چەند ساڵێکیش لەخوێندنو ئێستا دەستیان بەکاری پراكتیكى خوێندن كردووهو نهوهكانى دواى خۆیان پهروهرده دهكهن.
زانکۆکانی کۆبانێو ڕۆژئاڤاو شەرق چۆن خۆیان ڕێکدەخەن؟
ڕۆحان مستەفا هاوسەرۆکی زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا (ڕۆژئاواى كوردستان) سەبارەت بەڕێکخستنی زانکۆکانی ڕۆژئاواو باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریاو پێدانی بڕیاری هاوبەشی پەیوەست بەهەرسێ زانکۆکە، لهلێدواێكدا بۆ شارپرێس وتى:"دوای ساڵێک یان دوو ساڵ ئەزموون، بۆمان دەرکەوت کە باری تەختەی ڕاهێنان قورسە بۆیە وەک پێویستییەکی ئەکادیمی پێویستمان بەدامەزراندنی دامەزراوەیەکی جیاواز بۆ جێبەجێکردنی ئەمکارەی زانکۆکان بینی".
جهختیشدهكاتهوه، "لەو چوارچێوەیەدا ساڵی ڕابردوو کۆردیناسیۆنی زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا دامەزرا ئەم سێ زانکۆیە ئێستا لەژێر چاودێریی هەماهەنگی زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا کە سەر بەئیدارەی خۆبەڕێوەبەرین خۆیان ڕێکدەخەن".
ڕۆحان مستەفا ئەوەشیخستەڕوو، "سیستمی بەڕێوەبردن لەزانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا سیستمێکی هاوسەرۆکایەتییەو هەروەها هاوسەرۆکی هەر فاکەڵتو پەیمانگایەک "سیستمی هاوسەرۆکایەتی زەمینەی یەکسانی نێوان ژنو پیاو دروستدەکات".
سیستمی خوێندن لەزانکۆکان
لەزانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان هەوڵدەدرێت ببێتە جێگرەوەیەک بۆ زانکۆکانی سەر بەهێزە دەسەڵاتدارەکان کە تەنها کرانە ئامانجو خوێندکاران تەنها لەسەر ئاستی تاقیکردنەوەکان هەڵدەسەنگێنن بەوکارە خوێندکارە تەنها ئەو شتە لەبیردەکات کە لەکاتی خوێندن لەتاقیکردنەوەکانو دواتر سەرسامییان کردووە، بەڵام لەزانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان هەنگاونان بۆ لێکۆڵینەوە لەخوێندکاران خۆیانو بەدواداچوونی زانیاری.
ڕۆحان مستەفا ئهوهشى وت:"بەدروستکردنی زانکۆ، ئامانج تەنها کردنەوەی دەرفەت نییە بۆ خوێندنو پەروەردە زۆرێک لەقوتابیەکان نەیانتوانی درێژە بەخوێندن بدەن، بەڵام ئامانجی سەرەکیمان دروستکردنی زانکۆی ئەڵتەرناتیڤە لەجیاتی زانکۆکانی ڕژێمی سوریاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چونکە زانکۆکانی ڕژێمی سوریاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگی بەکاری چەند لایەنە نادەن تەنها دکتۆرەکان فێردەبنو دەڕۆن، گرنگ نییە بۆیان کە خوێندکار لێیان تێبگات یان نا، هاوکات بۆ ئەو پزیشکانە گرنگ نییە کە خوێندکارەکە دوای دەرچوون چەندە خزمەتی کۆمەڵگا بکات بەواتایەکی تر زانکۆکانی ئێستا لەکۆمەڵگا دابڕاونو خزمەتی هێزە دەسەڵاتخوازەکانیان کردووە".
مستەفا باس لهوهشدهكات، "دەیانەوێت زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا ببنە زانکۆیەکی جێگرەوەو زانکۆی کۆمەڵایەتی بۆ خزمەتکردنی کۆمەڵگا".
هێماى بهوهشكرد، "ئێمە لەزانکۆکانمان دەمانەوێت کێشەکانی کۆمەڵگا چارەسەربکەین ئەم ئامانجەش وامان لێدەکات جیاوازبین لەزانکۆکانی تر بۆیە دەمانەوێت زانکۆکانمان ببنە گۆڕەپانی پێشخستنی کەلتووری دیموکراسیو نەتەوەیی دیموکراتی".
سیستمی هەڵسەنگاندن لەسەر بنەمای زانکۆکانی ڕۆژئاوا دامەزراوە
لەزانکۆکانی ڕۆژئاواو باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریادا لەجیاتی ئەوەی لەسەر بنەمای تاقیکردنەوەکان بێت، سیستەمی هەڵسەنگاندنی ئێستا دامەزراوە بەواتایەکی تر ئیتر خوێندکار تەنها لەتاقیکردنەوەکەدا شکستناهێنێت یان شکستدههێنێت، بەڵکو بەپێی بەشداریکردنی لەوانەکاندا لێکۆڵینەوەو چالاکیو داهاتو چوون بۆ زانکۆ هەڵدەسەنگێنرێت، ئەم سیستەمەش بەنزیکەیی لەئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە، ئەمە یەکەمجارە جێبەجێدەکرێت.
بهوتهى ڕۆحان مستەفا، "یەکێک لەتایبەتمەندییەکانی زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا سیستمی هەڵسەنگاندنە دوای توێژینەوەکان گەیشتینە بڕیارێک کە سیستەمی هەڵسەنگاندن بناغە بکەینو ئەزموونەکە بەشێک بێت لەم سیستەمە، بەڵام تاقیکردنەوەکانی کۆتایی ساڵ بۆ ئێمە گرنگ نییە بۆیە گرنگی بەهاتنو ڕۆیشتنی خوێندکارانو بەشداریکردنیان لەسیمینارەکانی زانکۆدا دەدەینو هاوکات گرنگی دەدەین بەو توێژینەوانەی کە خوێندکاران خۆیان ئەنجامیانداوە بەواتایەکی تر ئەزموونیش هەیە لەسیستمی هەڵسەنگاندندا، بەڵام هەڵسەنگاندنی کەسایەتی خوێندکار لەهەموو ڕوویەکەوە دەگرێتەوە".
یەکەم فاکەڵتی ژنان لەسەر جیهانو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
نەک تەنها سیستمی هەڵسەنگاندن کە لەسەر بنەمای زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریایە جیاوازە لەزانکۆکانی تری دەوڵەت، بەڵکو بۆ یەکەمجار لەزانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستانو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا فاکەڵتی ژنان لەزانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان کرایەوە.
بەڵام ژنانناسی چییەو کێ ئەم چەمکەی دەرخستووە؟ ژنان لەدوو وشەدا ڕەگی گرتووە، وشەی ژن کە بەکوردیو لۆجستییەوە وشەیەکی لاتینییە واتە زانست، لیوار ژنۆلۆژی واتە زانستی ژنان ئەم چەمکە بۆ یەکەمجار لەلایەن ڕێبەری پەکەکە عەبدوڵڵا ئۆجهلانەوە لەکتێبی سۆسیۆلۆژیای ئازادیدا بەکارهاتووە.
ڕۆح مستەفا ئهوه ڕوندهكاتهوه، "یەکێک لەو فاکەڵتانەی سەرنجی هەمووانی ڕاکێشاوە، فاکەڵتی ژنانە، چونکە بۆ یەکەمجار لەجیهاندا فاکەڵتی ژنۆلۆژی یان زانستی ژنان لەزانکۆی ڕۆژئاوا کرایەوە لەمێژوودا هەمیشە ژنان لەلایەن سیستەمی دەسەڵاتخوازەوە دەچەوسانەوەو دەچەوسێنرێتەوەو بەچەندین شێوە مافەکانیان لەناوچووە بۆیە بەدامەزراندنی ژنۆلۆژی کە زانستی ژنو ژیانە سوود لەهەموو زانستە بەردەستەکان وەردەگرێتو جارێکی تر بەهەڵسەنگاندنو هەڵسەنگاندنی تێڕوانینی ژنان ئەم زانستە دووبارە دادەمەزرێتو پێناسە دەکرێت بۆ ئەم مەبەستەش ئامانجمان پەرەپێدانی ئەم زانستەو درێژەدان بەخوێندنەکەیەتی لەئێستادا تەنها ژنان دەتوانن تێیدا بخوێنن، بەڵام لەداهاتوویەکی نزیکدا ئامادەکاریی بۆ خوێندکارانی گەنج هەیە کە لەفاکەڵتی ژنۆلۆژی بخوێنن".
خوێندنی ماستەر دەستیپێکردووە
لەزانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان چیتر خوێندکاران سنوردار نەبوون بەخوێندنی زانکۆ، بهڵكو دەستیانكرد بەخوێندنی باڵاو بڕوانامەی ماستەر بۆ دروستکردنی نەوەیەکی نوێ لەئەکادیمیاو دکتۆرەکان بەشێوەیەکی میوانداریی، لەم چوارچێوەیەشدا لەساڵی 2020وە بڕوانامەی ماستەر یان خوێندنی باڵایان لەزانکۆی ڕۆژئاوای کوردستان دەستیپێکردووە لەساڵی 2021یشهوە بڕوانامەی ماستەری کۆمەڵناسی لەڕێگەی ئۆنلاینهوه دەستیپێکردووەو خوێندنیان لەلایەن ئەکادیمیای کوردیو بیانییەوە دابینکراوە.
هاوکات بڕوانامەی ماستەر لەنەوتو پترۆکیمیا لەساڵی پارەوە لەڕێگەی ئۆنلاینەوە دەستیپێکردووە، ئەمساڵیش ماستەری فیزیکو کیمیاو بیرکاری بەیارمەتی ئەکادیمیەکان لەدەرەوە بەئۆنلاین دەستیپێکرد هەروەها بڕوانامەی ماستەر لەکشتوکاڵو زیندەوەرزانی لەڕێگەی ئۆنلاینەوە دەستیپێکردووە.
هاوکات ئەو خوێندکارانەی کە دەرچووی فاکەڵتی ئەدەبیو زمانی کوردی زانکۆی کۆبانێ بوون ئەمساڵ دەستیان بەبڕوانامەی ماستەر کرد لەوبارەیهوه هاوسەرۆکی زانکۆی کۆبانێ شەڕڤان موسلیم ڕایگەیاند، بێگومان کردنەوەی بڕوانامەی ماستەر هەنگاوێکی ئاسان نییەو پێویستی بەخوێندنی باڵا هەیە.
بەردەوامیشیدا:"لەم چوارچێوەیەدا پەیوەندیمان بەشارەزایانی زمانی کوردی لەئێستادا 25 مامۆستای زمانی کوردی لەڕێگەی ئۆنلاینەوە دەخوێنن".
لەلایەکی دیکەوە، شینە داود هاوسەرۆکی زانکۆی ڕۆژئاوا ڕایگەیاند، لەسەرەتای کردنەوەی زانکۆکەدا ئاستەنگی زۆریان بینیوە، بەڵام دواتر وردە وردە ئەو بەربەستانە لابرانو هەمووان ڕوویان لەزانکۆ کرد.
سەبارەت بەکردنەوەی بەشە تازەکان لەزانکۆی ڕۆژئاڤاو کۆبانێ، شەڕڤان موسلیمو شیندا داودیش بەشارپرێسیان وت، "ئامادەکارییو گفتوگۆ لەبارەی کردنەوەی بەشە نوێکان هەیەو ناوی بەشە نوێیەکان ڕادەگەیەنین، تائەوکاتەی کەرەستەو مامۆستا ئاماده دهبن".
پەیوەندی نێوان زانکۆکانی ڕۆژئاواو زانکۆکانی جیهان
سهرچاوهكانى شارپرێس لهڕۆژئاواى كوردستانهوه باس لهوهدهكهن، زانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان بەزانستی خۆیانەوە سنوردارنین، بەڵکو هەوڵدەدەن لەڕێگەی پەیوەندی لەگەڵ زانکۆکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستو جیهاندا سوود لەئەزموونەکانیان وەربگرنو بەزانکۆکانی ڕۆژئاوا ئاشنایان بکەن لەو چوارچێوەیەدا بەرپرسانی زانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان بەردەوام سەردانی زانکۆ ناوخۆییو جیهانییەکان دەکەن هاوکات شاندەکانی زانکۆکانی جیهان سەردانی زانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان دەکەنو لەنزیکەوە چاودێریی دۆخی زانکۆکانی خۆبەڕێوەبەری دەکەن.
لەوبارەیەوە ڕۆحان مستەفا دهڵێت:"هەوڵی فراوانکردنی پەیوەندییەکانمان دەدەینو لەو چوارچێوەیەشدا زانکۆی ڕۆژئاڤا وەک شاندێکی فەرمی سەردانی باشوری کوردستانی کردو لەگەڵ بەڕێوەبەرانی زانکۆکانی سلێمانیو هەڵەبجەو سەڵاحەدین کۆبۆوە".
ئهوهشى وت، "لەنێوان زانکۆی ڕۆژئاواو زانکۆی ئێمدن لیر لەئەڵمانیا، پەیمانگای نێودەوڵەتی ئیتاڵیو پەیمانگای کەلەپووری کوردیو زانکۆی فەرەنسی لوبنانی/هەولێر/ دانوستانی ئاشتەوایی ئیمزاکرانو کاری هاوبەشمان ئەنجامداوهو لەهەمانکاتیشدا، پەیوەندییەکانمان لەگەڵ زانکۆی واشنتۆن ستاد بەردەوامە".
سەبارەت بەئاستەنگەکانی بەردەم زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا، ڕۆحان مستەفا هاوسەرۆکی زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا لەکۆتایی هەڵسەنگاندنەکەیدا وتی:"زانکۆکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی سوریا لەکاتی شەڕدا كراونهتهوهو هەندێکجار ئەو زانکۆیانە لەلایەکی دیکەوە ئاستەنگو گرفتیان بۆ دروستدهبێت بهتایبهت نهبوونى پێداویستییەکانی تاقیگەکانو دابینکردنی ئەکادیمیاو پزیشکو هەروەها ئامادەکردنی چەند مادەیەک، بۆیە هەوڵەکانمان بۆ دروستکردنی ناوەند بۆ ئامادەکردنی کەرەستەی نوێ بەپێی کلتوری ناوچەکەو فەلسەفەی نوێ بەزمانی کوردی دهستپێكردووه".
هیواو خەونەکانی باوباپیران بەدیهاتوون
ئهوهش باسدهكهن، "بۆ ئێمەی کورد خەونمان هاتهدى كه تەنها بەزمانی دایکمان پەروەردە فێربینو بناغەیەک بۆ نەوەی نوێ دروستبکەین، ئەم خەونانەش لەلایەن خوێندکارانی کورد لەڕۆژئاوای کوردستان بەکردنەوەی قوتابخانەو پاشان بەکردنەوەی زانکۆ بەدیهات".
یەکێک لەو خوێندکارانەی خەونەکانی بەدیهاتووە عەبوده كه خەڵکی کۆبانێیە، ئهم خاتوونه لەفاکەڵتی کشتوکاڵ لەزانکۆی ڕۆژئاڤا ماوەی سێ ساڵه دهخوێنێتو ئێستاش خزمەت بەگەلو کۆمەڵگاکەی دەکات.
عەبود بهراوردى سیستمی زانکۆی ڕۆژئاواو زانکۆی ڕژێمی سوریاى كردو وتی:"لەزانکۆی ڕۆژئاڤا هەموو کوردێک مافی خوێندنی هەیەو دەتوانێت لەهەر بەشێکدا بخوێنێت، ئەمە بۆ نەتەوەکانی دیکەش ڕەوایە، بەڵام تائێستا لەزانکۆکانی ڕژێمی سوریا کورد نەیتوانیوە هەموو بەشەکانی بخوێنێت بۆ نمونە خوێندکارانی کورد نەیانتوانی بەئاسانی زانستو پەیوەندیی سیاسی بخوێنن".
جهختیشدهكاتهوه، "لەڕۆژئاوای کوردستان هیواکانی سەیدا جگهرخوێنو ئەحمەدى خانى بەدیهاتوونو ژیانو زانست ئێستا بۆتە کورد، ئێستا سەدان مامۆستاو دکتۆری کورد لەزانکۆکانی ڕۆژئاوای کوردستان خەریکی ڕاهێنانی خوێندکارانن".
ش.هـ