شارپرێس:
توركیا كۆمەڵێك نەخشەی هەیەو بەردەوامیش داوا لە هاوسێ و ناوچەكە و جیهان دەكات مافەكانی لەو ناوچانە بۆ بگێڕنەوە، كە دیدگای خۆی تێدا دەسەپێنیت.
توركیا ئەگەر بۆی نەچووە سەر بە زەبری هێز ئەوەی گەرەكییەتی بەدەستی دێنێت، دەوڵەتێكی ستەمكارە و باكی بە دانوستان و گفتوگۆ و ڕاوێژ و پێودانگەكانی یاسای نێودەوڵەتی نییە.
توركیا خوێندنەوە تایبەتەكانی خۆی بەسەر دەرەوەدا دەسەپێنێت، بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان –چ ئەوەی ئەندامە تێیدا یان ئەندامی نییە- پشتگوێ دەخات، لەناوخۆش یاساییەكی تایبەت بەخۆی پیادە دەكات، كە قێزیش لە بەشێكی زۆری گەلەكەی دەكاتەوە. سەیریش ئەوەیە ئەوانەی لەناوخۆ بێزراون، كاتێك گرفتێكی دەرەكی بێتەئاراوە، لەپشت سەركردە حوكمڕانەكانی وڵاتەوەن.
ئەم هەڵوێستانەی توركیا تازەنین و دەگەڕێنەوە بۆ پێش دامەزراندنی كۆمار، كە سیاسەتی هەڵكەندنی خەندەقەكانە لە گۆڕەپانی جەنگدا بێ ئەوەی ملیمەترێك بچیتە پێشەوە، ئەو خەسڵەتانەی حكومەتی توركیا میراتی دەوڵەتی عوسمانییە و بۆی بەجێماون.
گرفتە سەرەكییەكان ڕوون و دیارن، كە كێشەی ئەرمەنەكان، كێشەی كوردەكان، كێشەی یۆنانییەكان/ قوبڕوسییەكان، بۆ ماوەیەك ڕژێمەكەی توركیا هەوڵیدا دوو لەو پرسانە چارەسەر بكات، پرسی كورد و پرسی یۆنان.
ئێستا توركیا لە خەندەقەكەی هاتووەتە دەرەوە و لە دۆخی هێرشبردندایە، تاكە شتێكی بەدەر بەشی باكووری قوبڕوسە، كە ساڵی 1974 داگیری كرد، وا 45 ساڵ تێدەپەڕێت، كەچی ئەو خەندەقەی لەوێ هەڵیكەندووە بووەتە وێرانە.
پرسی ئەرمەنەكان
توركیا لە ساڵی 1916 كۆمەڵكوژی دژ بە ئەرمەنەكان ئەنجامدا، لەو ساوە لەو بارەوە گۆڕانكاری زۆر لە ناوخۆ و دەرەوە ڕوویاننەداوە، جگە لە چەند ڕێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی ئەرمینیا وەك (قاڕس، غومرو، مۆسكۆ)، كە لە لایەن حكومەتە پەرلەمانییەكەی ساڵی 1920 و ئەنجامدراون.
هێشتا توركیا ئەو خەندەقەی ئەرمەنەكانی پڕنەكردووەتەوە و دان بەو كۆمەڵكوژییەدا نانێت، كە لە سەرەتای نەوەدەكان توركیا خەندەقێكی دیكەی لە "بەرزاییەكانی قەرەباغ" لێدا و لە ساڵی 2009 شكستیهێنا لێی دەرباز بێت، بەو شێوەیە پرسی ئەرمەنەكان بەردوامە و وەك خۆی ماوەتەوە.
پرسی یۆنانییەكان
قسەو هەڵوێستەكانی توركیا لەو پرسەدا هێرشكردنی بەئەنقەسەتە، پێنوێنەكەی قوبڕس نیشانەی ئەوەیە توركیا دەیەوێت قوتیدات، چونكە مستەفا ئاكێنجی سەرۆك كۆماری ئێستا، كە هەڵگری شیمانەی (ئیحتمال) یەكگرتنەوەیە لەگەڵ بەشە یۆنانییەكەی قوبڕوسدا، لە هەڵبژاردنەكانی ئیپڕیلی ئایندە هەڵنابژێردرێتەوە، بەمەش كۆمارەكەی باكووری قوبڕسی توركی بەتەواوی دەكەوێتە بندەستی توركیاوە.
گەڕان و پشكنینەكانی توركیا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست لە ڕێگەی كۆماری باكوری قوبڕوسی توركییەوەیە و بە هەڕەشەو گوڕەشەش ئەنجامی دەدات، بۆیە شیمانەی سەرهەڵدانێكی كێشە لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بەرەبەرە لەزیادبووندایە، توركیاش بەردەوام دەهۆڵی بۆ دەكوتێت، كە كە گوایە بەرگری لە مافە ڕەواكانیان دەكەن.
لە پرسی یۆناندا و دوای ڕێككەوتنەكەی ئەنقەرە لەگەڵ لیبیا لەنۆڤەمبەری ڕابردوو، توركیا ئامادەباشی كردووە بێ گوێدانە یاسا و نەگۆڕەكان جەنگ بەرپا بكات، ئەنقەرە بێ گوێدانە ڕێككەوتننامە و نێوبژیوانی نێودەوڵەتی، گەرەكەتی ناوچە ئابووری‌و ئاوە هەرێمییەكانی دیاری بكات، چونكە بۆ دەستكەوتنی ئەو سنورە ئاوییە، هەر دەبێت جەنگ لەگەڵ یۆنان بەرپا بكات.
كەس ناڵێت توركیا لەو ئاوانەدا مافی نییە، بەڵام دابەشكردنی ئاوەكانی دەریای ئیجە بە هۆی جەنگەوە نایەتەدی، بەڵكو بە هۆی گفتوگۆ و دانوستان و لەبەرچاوگرتنی پێشینە دادوەرییەكانەوە مەیسەر دەبێت.
ئەمڕۆ توركیا ناتوانێت باوەڕ بەهیچ دەوڵەت و دامەزراوەیەكی نێدەوڵەتی بكات، كە دوورگەكانی یۆنان و قوبڕوس لەو ناوچە ئابوورییە تایبەتدا مافیان نییە.
توركیا لەو دەوڵە كەمانەیە، كە ئەندام نییە لە ڕێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ یاسای دەریایی ساڵی 1982، كەچی لە سەردەمی یەكێتی سۆڤییەتەوە ناوچەیەكی ئابووری تایبەتی هەیە لەگەڵ ڕوسیادا، ئەو مافەش بەبەشە یۆنانییەكەی قوبڕس ڕەوا نابینێت، كەچی پێی ڕەوایە بەشە توركییەكەی قوبڕس هەیبێت.
ئێستا توركیا بە گوێرەی بنەماكەی خۆی (نیشتمانی شین) هیچ گرنگییەك نادات بە ناوچە ئابورییە تایبەتەكە و ئاوە هەرێمییەكانی دەوڵەتانی سەر كەناری دەریایی ناوەڕاست و ئەم یاسایەشی لە تاریكیدا داڕشتووە.
لەئێستا دا ئەستەمە توركیا باوەڕ بەهیچ دەوڵەت و دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتی بێنێت بەو سیاسەتە فراوانخوازییە تاكلایەنەی دەستی داوەتێ لە پرسی یۆناندا. واش دێتەبەرچاو بەزاندنی یۆنان لە جەنگدا لە توانای توركیادا نییە.
پرسی كورد
ئەم پرسە لەهەموو پرسەكانی دیكە دێرینترە، لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەم كاتێك میری بۆتان كەوتە بندەستی دەوڵەتی ناوەندی، پرسەكە لە هەڵبەز و دابەز دایە، سەرەتا قەوارە سیاسییە ڕێژەییەكەی كورد ڕەتكرایەوە، ئێنجا بە تەواوی بوونیان ڕەتكرایەوە، ئەمڕۆ بوونی سیاسی كوردەكان لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە بە تەواوی ڕەتدەكرێتەوە.
توركیا چارەنووسی "تامیل"ەكانی سریلانكای پێ لە چارەنووسی كوردەكان گرنگترە، ئەو هەر بەناوخۆی توركیا ناوەستێت، بگرە هێرش دەكاتەسەر كوردەكانی سوریاش. بەهەمان شێوەی پرسی یۆنان، توركیا ناتوانێت باوەڕ بە هیچ دەوڵەت و دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتی بێنێت سەبارەت بەو سیاسەتە فراوانخوازییە‌ی لە بەرانبەر كوردەكاندا پیادەی دەكات، لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە ناتوانێت كوردەكان لە گۆڕەپانی جەنگدا ببەزێنێت.
ئەم سیاسەتەی ئەنقەرە لەبیستەكانی سەدەی ڕابردووەوە بەردەوامە، ئێستا ئەو پرسانە وەك جاران نین و بە نێودەوڵەتی كراون و دۆخەكەش بۆ توركیا زۆر قورس بووە.
توركیای ئێستای ملكەچی ئەردۆغان بە خێرایی ڕووەو ململانێ دوورمەوداكان هەنگاو دەنێت، لە مەشیاندا ئۆپۆزسیۆنی نەتەوەیی و ناوخۆیی و بێدەنگی ڕای گشتی یارمەتیدەری سیاسەتەكەی ئەردۆغانن، كەو‌اتە ئاسۆ و ئایندە لێڵ و نادیارە.
لە كۆتایشدا ئەردۆغان مژدەی ئەوەی داوە ،كە بە گوێرەی ڕێككەوتننامە سەربازییەكەی لەگەڵ حكومەتی تەڕابلوس، دەكرێت سوپای توركیا سەربازەكانی ڕەوانەی لیبیا بكات، ئەوجار لیبیاش دەبێتە زەلكاوێكی دیكەی حكومەتەكەی ئەردۆغان، دەی با چاوەڕێ بین بزانین ئەو بەرە تازەیەی ململانێ چی بۆ توركیا لێ شین دەبێتەوە؟.
سەرچاوە: ئەحوال توركیا
نووسین: جەنگیز ئەكتار
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
