شارپرێس: ئەردەڵان عەبدوڵڵا
لەم بەشەشدا هەوڵ دەدەم حكایەتێكی تری كۆشكی دەسەڵات باسبكەم، كە ئەویش خیانەتی شۆرشگێرەكانە لە هاوڕێكانیان، كاتێك دەگەنە كۆشكی دەسەڵات. دیارە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا نموونەی زۆرمان هەیە، هەمیشە شۆڕشگێرەكان بە خەونی گەورەوە دەچنە ناو كاروانی خەبات و تێكۆشان، بەڵام كاتێك دەگەنە كۆشكی دەسەڵات، خەونەكانیان تەنها لە كورسییەكدا كۆدەبێتەوە، ئەمەش تەواو پێچەوانەی ئەو خەون و ئامانج و كارانەیانە، كە لە ساڵانی خەبات و تێكۆشان كردوویانە.
زۆرجاریش ئەم كورسییە، تەواوی خەونەكانی پێشوویان دەشێوێنێت و دەبێتە كابووسێكی گەورە بۆیان، تەنانەت هەرچی شتی جوان و پیرۆزیشە كە پێشتر پێكەوە كردوویانە، ئامادەن لەبەر خاتری كورسی دەسەڵات، هەمووی تێكبددەن.
وەكو وتم مێژووی مرۆڤایەتی پڕیەتی لەو حكایەتانە، لێ من تەنها باسی چواریان دەكەم، كە ئەوانیش شۆڕشی وڵاتانی " روسیا، میسر، عیراق، جەزائیر"، بۆیە ئەمانەشم هەڵبژاردووە، هەریەكەیان سەر بە ئایدۆلۆژیا و شارستانییەكی تایبەتن، ئومێدەوارم كە بە دڵی خوێنەران.
شۆڕشە خوێناوییەكەی روسیا
شۆڕشی ئۆكتۆبەری ساڵی 1917 ی روسیا یەكێكە لە شۆڕشە مەزنەكانی جیهان كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا روویدا. هیچ شۆڕشێكی جیهانیش، هێندەی ئەم، كاریگەری گەورەی بەسەر جیهانەوە نەبووە، لەوانەبێت ئەمەش لەبەرئەوەبێت، كە روسیا زلهێزێكی گەورەی جیهانی بووەو هەروەها لەرووی فكریشەوە فكری كۆمۆنیستی، فكرێكی جیهانی بوو، هەربۆیە كاریگەرییەكانی ئەم شۆڕشە زۆر گەورە بوو بەسەر جیهانەوە.
ئێمە واز لەوە دەهێنێن ئایا ئەم شۆڕشە باش بوو یان خراپ، خوێناویی بوو یان مرۆڤیی بوو، سوودی بۆ كێ و زەرەرەری بۆ كێ هەبوو؟!، چونكە ئەمە مەبەستی من نییە لێرەدا، پێشتر لە وتارێكدا بە درێژی باسی شۆڕشی رووسیام كردووە بەناوی " ئۆكتـۆبەر، شـۆڕشێك دونیـای گۆڕی، دونیـایـەك شـۆڕشی گـۆڕی" لە رۆژنامەی كوردستانی نوێ بڵاومكردەوە. لێ ئەوەی لێرەدا مەبەستمە، جەنگی سەركردەكانی شۆرشەكەیە بەتایبەتی هەردوو سەركردەی ناسراوی ئەم شۆڕشە كە ئەوانیش " ستالین و ترۆستكییە".
جەنگی ئەم دوو سەركردەیە نەك تەنها لە رووسیا بگرە تەواوی كۆمۆنیستی جیهانی كردە بە دوو شەوەو هەریەكەیان ئەوەی تریان تاوانبار دەكردو هەتاوەكو كۆتایی یەكێتی سۆڤێتیش، ئەم جەنگە بەردەوام بوو، دەتوانم بڵێم هەتاوەكو ئەمڕۆش هەر بەردەوامە.
لیۆ ترۆتسكی
ترۆتسكی ناوی راستەقینەی Lew Dawidowitsch Bronstein لیۆ داودۆڤیش برۆنشتاینە، لە 7 نۆڤێمبەری 1879 دا لە دایك بووە لە 21 ئابی 1940 لە مەكسیك بە تەور كوژرا. ترۆتسكی لە بنەماڵەیەكی جوولەكەی ئەرتەدۆكسی روسی لە دایك بووەو باوكی جووتیارێكی دەوڵەمەند بووەو لە رووی داراییشەوە رەوشی ژیانیان باشبووە. لەناو بنەماڵەكەشیاندا رەوشێكی دژە دەسەڵاتی هەبووە، ئۆلگای خوشكی ، ئەندامێكی چالاكی گرووپە شۆڕشگێرەكانی روسیا بووە، پاشانیش دەبێتە خێزانی لیۆ كامینێڤ، كە یەكێك بوو لە سەركردەكانی پارتی بۆلشەفی روسیا و سەركردەیەكی ناسراوی شۆڕشی رووسیاش بوو. هەرزوو ترۆتسكی تێكەڵی گرووپە چەپەكانی روسیا دەبێت و ساڵی 1902 بۆیەكەمجار ڤلادیمیر لینینی رابەری پارتی بۆلشەفی و شۆڕشی روسیا دەبینێت و پاشان دەبنە دوو هاوڕێی نزیكی یەكتری،هەرچەندە لەكاتی دروستبونی جیابوونەوەی بۆلشەفی و مەنشفی، ترۆتسكی سەر بە مەنشەفییەكان بوو، بەڵام لەسەروبەندی شۆڕشدا ، دووبارە ترۆتسكی لە لینین نزیك دەبێتەوەو دەبێتە یەكێك لە سەركردە دیار و چالاكەكانی شۆڕشەكە.
ترۆتسكی هەر لەسەرەتاوە دژی حكومەتی كاتی وەستایەوە داوای شۆڕشی كۆمۆنیستی دەكرد، رۆڵێكی بەرچاویشی هەبوو لە شۆڕشی ئۆكتۆبەردا و توانی رابەرێتی بۆلشفییەكان لە پیترسبورگی پایتەختدا بكات و دەست بەسەر دەسەڵات دابگرێت. پاشانیش لە كاتی جەنگی ناوخۆدا رۆڵی بەرچاوی هەبوو، ساڵی 1918 بووە كۆمیساری جەنگ و توانی لە ماوەیەكی كەمدا سوپای سوور دروست بكات، لە سەرەتادا ناوی ئەم سوپایە " سوپای جووتیاران و كرێاراكان " بوو. پاشتر سوپای سوری روسیا دەبێتە كۆڵەكەیەكی سەرەكی دەوڵەتی كۆمۆنیستی و دەبێتە یەكێكیش لە سووپا مەزنەكانی جیهان. بەڵام لە ساڵی 1924 دا كاتێك لینین دەمرێت، ئیتر خۆری دەسەڵاتی سیاسی ئەم پیاوە كز دەبێت، ئەوەش بەهۆی ئەوەی دەكەوێتە جەنگ و ململانێیەكی سەخت لەگەڵ سەركردەیەكی تری شۆڕشەكە كە ئەویش ستالینە.
ترۆتسكی جگە لەوەی سیاسییەكی چالاك بوو، نووسەرێكی پڕ بەرهەمیش بوو، كۆمەڵێك كتێبی فكریی و سیاسی گرنگی هەیە كە لەناو چەپەكانی جیهاندا سەردەمانێك زۆر باویان بوو، بەتایبەتی كتێبەكانی " شۆڕشی بەردەوام، مێژوویی شۆڕشی روسیا، شۆڕشی لەخشتەبراو" من هەر سێ كتێبەكانیم خوێندۆتەوە، نایشارمەوە لە ساڵانی نەوەتەكاندا، زۆر دڵم بەم كتێبانە خۆشبوو،بەتایبەتی " شۆڕشی لە خشتەبراو" زۆر كاری تێكردم و یەكێكیشە لەو كتێبانەی كە توانیویەتی بۆچوونم بگۆڕێت.
جۆزێف ستالین
جۆزێڤ ستالین كە ناوی راستەقینەی خۆی Iosseb Bessarionis dse Dschughaschwili لە 18 دیدسەمبەری 1878 لە جۆرجیا لە دایك بووەو لە 5 ئازاری 1953 دا لە مۆسكۆ كۆچی دواییكردووە. باوكی كابرایەكی هەژاری پینەچی بووە، بەڵام هەمیشە كەسێكی سەرخۆش و توندڕەو بووە، بە بەردەوامی ژنەكەیی و منداڵەكانی ئازار داوە. پاشان باوكی دەمرێت، كەمێك لە رووی دەروونیەوە رەوشیان باش دەبێت بەڵام لە رووی مادییەوە خراپ دەبێت و لە رەوشێكی هەژاریی و برسێتی خراپدا دەژین.
پاشان دەچێتە قووتابخانە و لە تەمەنی 9 ساڵیدا ، فێری زمانی روسی دەبێت. بەڵام دایكی" ئیكاترینا" لە تەمەنی 11 ساڵیدا دەیباتە قووتابخانەیەكی مەسیحی، بەو هیوایەی ببێتە قەشە،بەڵام ستالین ئەو خەونەی دایكی ناهێنەتە دی، چونكە رەوشی ناو قووتابخانەكە زۆر خراپ بووە، هەمیشە مامۆستاكان لە قووتابییەكانیان داوەو مامەڵەی توندیان لەگەڵ كردوون. پاش ماوەیەك ستالین واز لەم قووتابخانەیە دەهێنێت.
دایكی ستالین هەتا كۆتایی ژیانی ، لە كوڕەكەی نیگەران دەبێت چونكە وازی لە قووتابخانە هێناوەو نەبۆتە قەشە و بۆتە كەسێكی كۆمۆنیست. ستالین هەمیشە مایەی نیگەرانی بووە بۆ دایكی، چونكە زۆرجار تووشی كێشەی زۆری لەگەڵ دەسەڵاتداران كردووە، تەنانەت نوكتەیەكیش هەبوو، دەڵێن: كاتێك ستالنیش دەبێتە سەرۆكی روسیا، دایكی هەر خەمی ستالینی هەیە و دەڵێت: ئەم كوڕە هەتاوەكو ئێستا نەحەسایەوەو ژن و منداڵی نییە.
جەنگ لەگەڵ ترۆتسكی
وەكو وتم لە پاش مردنی لینین لە ساڵی 1924 ، جەنگ و ململانێیەكی توند دەكەوێتە نێوان ستالین و ترۆتسكییەوە، هەریەكەیان خۆیان بە هەق دەزانی بۆئەوەی ببێتە جێگرەوەی لینین. لە راستیشدا بە هەموو پێوەرێك مافی ترۆتسكی بوو، چونكە ئەو رابەرێتی بۆلشەفییەكانی كرد لە دژی دەسەڵاتی كاتی، لە كاتێكدا ستالین لەگەڵ دەسەڵاتی كاتی بوو، هەروەها ئەو دامەزرێنەری سوپای روسیا بوو كۆمیساری سیاسەتی دەرەوەی روسیا بوو، ئەویش توانی رێكەوتنامەی ئاشتی لەگەڵ ئەڵمانیا بكات. بەڵام ستالین لەساڵەكانی شۆڕشدا ئەو رۆڵەی نەبوو، بەڵام بەهۆی سیاسەتی خۆیەوە توانی بگاتە لووتكەی دەسەڵات و لە ساڵی 1925 ەوە هەموو دەسەڵاتەكانی لە ترۆتسكی سەندەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە كامینێڤ زاوای ترۆتسكی بوو، كەچی پشتگیری ستالینی كرد، هەرچەندە ئەویش دوایی بووە قووربانی سیاسەتی ستالین.
جەنگەكە بەمەش تەواو نەبوو ستالین هێندە فشاری بۆ ترۆتسكی و هاوەڵەكانی هێنا، ناچار ساڵی 1928 ترۆتسكی روسیای بەجێهێشت. بەڵام ستالین بەوەش وازی نەهێناو ساڵی 1932 ناسنامەی سۆڤێتی لە ترۆتسكی سەندەوەو لە دەرەوەی وڵاتیش بە دوای ترۆتسكییەوە بوو هەتا لە كۆتاییدا، لە مەكسیك لە 21 ئابی ساڵی 1940، لەماڵەكەی خۆی ، بەهۆی یەكێك لە پیاوەكانیەوە، ترۆتسكی بە تەوەر دەكوژێت.
ستالین لەساڵی 1928 ەو ەدەستیكرد بە هەڵمەتێكی گەورەی پاكتاوكردنی هەموو نەیارێكی خۆیی و تۆمەتی و لایەنگری ترۆتسكی دەخستە پاڵ، لە پاش ترۆتسكیش كۆمەڵێك سەركردەی بۆلشەفی سزادا لەوانە: "كامینێڤ، زینۆڤێڤ، بوخارین" تەنانەت ژنەكەی لینینیشی سزادا، هەربۆیە ژنەكەی وتی: گەر لینینیش ئێستا بمایە، ئەوا ستالین دەیخستە زیندانەوە.
زیاتر لە سەرو ملیۆنیك كەس، بوونە قووربانی ئەم جەنگەی نێوان ئەم دوو سەركردەیەی روسیا. جگە لەوەش لە تەواوی جیهانیشدا، جەنگێكی فكری و سیاسیی هەردووكیان بەردەوام بوو. ساڵی 1928 ترۆتسكی كتێبێكی بەناوی شۆڕشی بەردەوام نووسی، كە ئەمەش دژی هەموو بۆچونەكانی ستالین بوو. پاشانیش ساڵی 1932 كتێبی شۆڕشی روسیای نووسی، لەمەشدا رۆڵی خۆی بەهێز كرد و رۆڵی ستالنیشی زۆر كەمكردووە. دواجاریش ساڵی 1936 ، كتێبە بەناوبانگەكەی " شۆڕشی لە خشتە براو " نووسی، كە بە تەواوەتی هێرشی توند دەكاتە سەر ستالین و بۆچوونی سیاسی و ئیدارییەكانی.
جەنگی ستالین و ترۆتسكی، یەكێكە لە حكایەتە ناخۆش و خوێناییەكانی شۆڕشی جیهانی، كێشەكە لەوەدایە لە جەنگی ئەم دووانە، تەنها خۆیان نەبوون،بگرە خەڵكانێكی تریش هاتنە ناو ئەم جەنگەوەوەو زۆرێكیش بوونە قووربانی ئەم جەنگە، بەتایبەتی لە روسیادا.
بەڵام ئەمەش بووە سروشتی هەموو شۆڕشگێڕەكان كە پاشئەوەی بگەنە دەسەڵات، دژی یەكتری دەجەنگێن، هەرچەندە لە شوێنەكانی تر كەمتر خوێناوی بوو، بەتایبەتی لە میسر.
حكایەتی شۆڕش لە میسر
لە پاش روسیا تەوژمی شۆڕش لە دژی دەسەڵاتی پادشایەتی ، پەلی هاویشت و گەیشتە كیشوەری ئەفریقا و وڵاتە كۆنەكەی میسری گرتەوە. لە نیوەی سەدەی بیستەمدا، گڕوتینی شۆڕش و هزری شۆڕشگێڕی میسری گرتەوە، لەمەشدا بزووتنەوە چەپەكان و شۆرشگێڕەكان رۆڵیان هەبوو، بەتایبەتی لە پەرەپێدانی فكری كۆماری.
لەناو سووپای میسریش، كە بەهێزترین دەزگای دەوڵەتی میسر بوو، رەوتێكی شۆڕشگێری لەناو ئەفسەر و سەربازەكانی دروستبوو. ساڵی 1949 جەمال عەبدول ناسر و كۆمەڵێك هاوڕێی تری، رێكخراوی " چباگ الاحرار" دروست دەكەن. لێرەش شۆڕش حكایەتێكی خۆش و سەیری هەیە، هەوڵ دەدەین لێرەدا باسی لێوە بكەین.
لە میسر سووپا رۆڵێكی بەهێزی هەبوو لە ناو دەوڵەتدا، بەڵام پارتە سیاسیەكانیش بەتایبەتی " وەفد" و كۆشكیش " سەرا" پادشاش، رۆڵی بەرچاوی هەبوو لە ئیدارەدانی دەوڵەت. لە ناو پارتە سیاسییەكانی تردا " ئیخوان مسلمین" تازە پەیدا بوو، بەڵام رۆڵی بەرچاوی لەناو كۆمەڵگەی میسریدا هەبوو، هەروەها خاوەنی رێخكراوێكی بەهێزی سیاسی و نهێنیش بوو. یەكێك لە هەوڵەكانی ئیخوان، پەلهاویشتن بوو بۆ ناو سوپا و دروستكردنی رێكخراوێكی نهێنی كە بتوانێت كودەتایەكی سەربازی لە دژی پادشا بكات. دیارە قسەكردن لە بارەی ئەوەی ئایا رێكخراوی " چباگ الاحرار" سەر بەئیخوان بوو، زۆر كۆنە و بۆچوونی جیاوازیش هەیە، لێرەشدا كاتی ئەوە نییە.
جەنگی ناسر و نەجیب
محمەد نەجیب لە ساڵی 19 شوباتی 1901 لە دایك بووەو لە 28 ئابی 1984 كۆچی دواییكردووە. محەمەد نەجیب لەوكاتەدا سەرۆكی یانەی " چباگ" بوو هەروەها لەرووی پلەی سەربازیشەوە لە هەموو ئەندامانی تری ریكخراوەكە، پلەكەی بەرزتربوو، بۆیە بووە سەرۆكی رێكخراوەكە. پاشانیش لە 23 تەموزی 1952 دا، سووپا كودەتایەكی سەربازی بەسەر مەلیك فاروقدا كرد و لەسەر تەختی دەسەڵات لایبرد و پاشانیش بەرەو ئیتالیا بەڕێیان كرد. دەتوانین بڵێین كودەتایەكی سپی بوو، خوێنی تێدا نەڕژا.
لەپاش لابردنی مەلیك، ئینجا جەنگ و ململانێیەكی سەخت كەوتە نێوان جەمال عەبدول ناسر و محەمەد نەجیب. كار گەیشتە ئەوەی 14 نۆڤێمبەری ساڵی 1954 محەمەد نەجیب لەسەر كورسی دەسەڵات بە زۆر لەلایەن ناسرەوە لابرا، كە ئەمەش وەكو نیمچە كودەتایەك وابوو. ناسر بەوەش نەوەستا، محمەد نەجیبی هاوەڵی ، دەستبەسەر كرد و لە ماڵەكەی خۆیدا نەیهێشت بچێتە دەرەوە بە هیچ شێوەیەكیش نەیاندەهێشت كەس پەیوەندی پێوە بكات بەتایبەتی دەزگا ئیعلامییەكان و ئەندامانی سووپا.
هەر لەپاش ئەم بڕیارە، یەكسەر هەوادارنی نەجیب كەوتنە خۆیان و داوای گەڕانەوەی نەجیبیان دەكرد، بەڵام ناسر بەهێزێكی سەربازییەوە پەلاماری دان و توانی كۆتایی بە لایەنگرانی نەجیب بهێنێت و پاشانیش سزای هەموویان بدات.
پاشان ناسر بووە سەرۆك و هەتاوەكو مردنی ساڵی 1970 لە سەر كورسی دەسەڵات مایەوە و بووە یەكەم دیكتاتۆری عەرەبی. محەمەد نەجیبیش، لە سایەی ناسر و پاش ئەوەیش ئەنوەر سادات و تەنانەت موبارەكیش، هەر لە ماڵەكەی خۆی دەستبەسەر بوو.
ئەمەش لەكاتێكدا محەمەد نەجیب نەبوایە، ئەو كۆمەڵە ئەفسەرە گەنجە نەیاندەتوانی كودەتا بەسەر مەلیك دا بكەن، چونكە محەمەد نەجیب خاوەنی پلە و ناوبانگێكی بەهێز بوو لەناو سووپادا.
هەرچەندە جەنگی ناسر تەنها بە محەمد نەجیب كۆتایی نەهات، بەڵكە سزای هەردوو هاورێ دێرینی وعبد المنعم عبد الرۆوف و خالد محیی الدین دا ، لە ساڵی 1954 دا ، دادگای شۆڕش تۆمەتی خیانەت و هەوڵی كوشتنی ناسری بەسەر عبد المنعم عبد الرۆوف سەپاند و پاشان حوكمی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو، ئەویش یەكسەر وڵاتی جێهێشت و نەگەڕایەوە میسر ، هەتا ئەوكاتەی ناسر كۆچی دواییكرد و ئەنوەر سادات بووە بە سەرۆك. هاوڕێیەكی دێرینی تری، ئەویش خالد محیی الدین ، ئەویش تۆمەتی خیانەت و دژایەتیكردنی شۆرشی درایە پاڵ، ئەویش بە ناچاری میسری جێهێشت .
دیارە لەمەشدا مێژوونوسان ئەم جەنگ و ململانێیەی نەجیب و ناسر بۆ جیاوازی فكری سیاسی دەگێڕنەوە، هەندێك پێیان وایە، كە محەمەد نەجیب، كەسێكی ئیسلامی بووەو سەر بە ئیخوان مسلمین بووە، بەڵام ناسر دژی ئیخوانەكان بووە. بەڵام كرۆكی كێشەكە، پەیوەندی بە كورسی دەسەڵاتەوە بوو.
هەرچەندە جەنگ و ململانێی ئەفسەرە سەربازییەكانی میسر، باشتربوو، كەمتر خوێنی تێدا رژا، بە پێچەوانەی ئەوەی عیراقەوە، كە هاوڕێكان قەسابخانەیەكی گەورەیان بۆ یەكتری دانا.
حكایەتی شۆڕش لە عیراق
لە عیراقیشدا شۆڕشگێڕەكان حكایەتی سەیر و سەمەرەیان بۆ مێژوو تۆمار كرد، لەهەمانكاتیشدا خوێناویترین لاپەڕەی مێژوویان لە عیراقدا نووسیەوە. لە پاش شۆڕشی روسییەوە، دەنگۆی شۆڕش و ئاگرە سوورەكەی، گەیشتە رۆژهەڵات و لە رێگەی پارتی كۆمۆنیستیشەوە، بیرورا شۆڕشگێڕییەكان، جێگای خۆی لەناو مێشكی رۆشنبیران و تاڕادەیەكیش سوپای عیراق كردەوە. لە پاش كودەتاكەی میسریش هێندەی تر، ترسی كودەتا عیراقی گرتەوە. لێرەشدا بە كۆپیكردنی ئەزمونی میسرییەكان، لەناو سوپای عیراقیشدا، رێكخراوی " چباگ الوگنین" دروست دەبێت.
جەنگی عەبدولكەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف
عەبدولكەریم قاسم ئەفسەرێكی ئاسایی سوپای عیراقی بوو، ئەو لە 21 نۆڤێبەری 1914 لە باوكێكی سونە مەزهەب و دایكێكی شیعە مەزهەب لە دایك دەبێت، ئەمەش تاڕادەیەك مەسەلەی مەزهەبی لە لای قاسم كاڵ دەكاتەوە، چونكە ئەو سەیری كردووە، دایكی و باوكی كە سەربە دوو مەزهەبی جیاواز بوون بەڵام هیچ كێشەی مەزهەبیان نەبووە، ئەمەش بۆ وڵاتێكی وەكو عیراق گرنگ بوو، چونكە ئەم وڵاتە ماوەی سەدان ساڵە، مەیدانی جەنگی مەزهەبی شیعە و سوننە بووە.
قاسم لەناو سووپادا گۆشكرا بوو بە فكری نیشتمانپەروەریی و تاڕادەیەكیش سۆشیالیستی و لە ئەندامانی پارتی كۆمۆنیست نزیك بووە. ساڵی 1956 لەگەڵ چەند هاوڕێیەكی تریدا لەوانە عەبدولسەلام عارف، كە دوایی دەبێتە جەلادی، رێكخراوی" چباگ الوگنین " دروست دەكەن. پاشان لە 14 تەموزی ساڵی 1958 واتە پاش دوو ساڵی تر، كودەتایەكی سەربازی بەسەر مەلیك فەیسەڵ و دەكەن و كۆتایی بە حكومی پاشایەتی دەهێنن.
لێرە بە پێچەوانەی میسرەوە، كودەتاكە زۆر خوێناوی دەبێت و مەلیك و تەواوەی حاشیەكەی، لەسەر شەقامەكانی بەغدا دا، بە ناشیرینترین شێوە دەكوژرێن، ئەمەش جارێكی تر، مێژووی خوێناوی لەعیراقدا زیندوو دەكاتەوە. كارەساتەكە ئەوەیە، قاسم خۆی دوایی دەبێتە قووربانی ئەو تەوژمە خوێناوییەی، كە ئەم كودەتایە لەگەڵ خۆی هێنای.
هەر لە پاش گەیشتن بە كۆشكی دەسەڵات، هاوڕێكان لێرەش دەكەونە گیانی یەكتری، جەنگو ملانێیەكی سەخت لەنێوان قاسم و عارف دەستپێدەكات. قاسم زیاتر هەستی نیشتمانپەروەری بەسەریدا زاڵبوو، گەرچی عارف زیاتر فكری عوربەچێتی بەسەردا زاڵبوو، خۆی بەهەواداری ناسر دەبینی، گەرچی قاسم خۆی بە نەیاری ناسر دەبینی. جگە لەسەرهەڵدانی كۆمەڵێك رووداو لەوانە: سەرهەڵدانی بزووتنەوەی چەكداری كورد، كودەتاكەی شەواف لە موسڵ، پرسی بەنیشتمانیكردنی كەرتی نەوت، هەموو ئەوانە وایكرد خلافاتی نێوان ئەم دوو پیاوە زۆرتر بێت، ئەوەبوو قاسم لە ساڵی 1959 هەموو پۆستەكانی لە عەبدولسەلام عارف وەرگرتەوە، تا ئەوكاتە جێگری قاسم بوو هەروەها پۆستی وەزیری ناوخۆشی هەبوو. پاشان ناردی بۆ ئەڵمانیای رۆژائاواو كردی بە باڵیۆزی عیراق لە بۆن.
بەڵام جەنگەكە بەمە نەوەستا، ئەوەبوو دادگا تۆمەتی خیانەتی درایە پاڵ عارف و سزای لەسێداردانی بۆ دەرچوو، بەڵام پاشان قاسم لێی خۆشبوو، ساڵی 1962 گەڕایەوە بۆ عیراق. هەندێك لە مێژوونوسیش ئەمە بە هەڵەی گەورەی قاسم دادەنێن، چونكە پاش چەند مانگێك لە گەڕانەوەی عارف، لە 8 شوباتدا، بە هاوكاری بەعسیە قەومییەكان، كودەتایەكی سەربازی بەسەر قاسم دەكەن و بە ناشیرینترین شێوە دەیكوژن، جگەلەوەش گەورەترین قەسابخانەیان لە مێژووی نوێی عیراقدا بۆ كەسانی كۆمۆنیست و نیشتمانپەروەر دادەنێن، كە هەزاران كەس بونە قووربانی. لێرەشەوە چرای بەعسییەكان هەڵدێت و هەتا كۆتایی حوكمی سەدام حسێن بەردەوام دەبێت.
لێرەش قاسم بووە قووربانی هاوڕێیەكی نزیكی خۆی، كە پێكەوە شۆڕشیان لە دژی حوكمی پاشایەتی كرد، بەڵام كاتێك گەیشتنە كۆشكە جوان و رازاوەكانی دەسەڵات، بوونە جەلادی یەكتری.
جەنگی سەركردەكانی شۆڕشی جەزائیر
شۆڕشی جەزائیری یەكێكە لە شۆڕشە خوێناوییەكانی سەدەی بیستەم، لە پێناو رزگاركردنی جەزائیر لە چنگی داگیركەری فەرەنسا، نزیكەی ملیۆنێك كەس كوژران، هەروەها هاوڕێ و هاوخەباتەكانی ئێرەش، بوونە جەلادی یەكتری. لێرەش شۆڕشگێڕەكان حكایەتی تایبەت و سەیرو سەمەریان هەیە.
بەرەی رزگاریخوازی جەزائیری لەلایەن كۆمەڵێك كەسی شۆڕشگێڕی جەزائیریەوە لە ساڵی 1954 دامەزار و رابەرێتی بزووتنەوەیەكی چەكداری لە دژی فەرەنسا بەرپاكرد و هەتاوەكو ساڵی 1963 بەردەوام بوو، لەكۆتاییشدا توانی بە دوا ئامانجی خۆی بگات و سەربەخۆیی بۆ جەزائیر بەدەستبهێنێت. بەڵام هەر لەپاش سەربەخۆبوون، یەكسەر شۆڕشگێرەكانی سەردەمی خەبات وتێكۆشان، لوولەی تفەنگەكانیان ئاڕاستەی یەكتری كرد.
هیچ شۆڕشێكی جیهانی هێندەی ئەوەی جەزائیر خوێناوی نەبوو، لە لایەكەوە قووربانی زۆر درا كە گەیشتە نزیكەی یەك ملیۆن قووربانی، دووەمیشیان، لەناو سەركردەكانی شۆڕشەكەدا، هەر لەپاش سەربەخۆیی بوون جەزائیر، دەستكرا بە هەوڵدانی لەناوبردنی یەكتری.
هەرلەپاش رزگاربوونی جەزائیر و دروستبوونی یەكەمین حكومەتی سەربەخۆ، "محمد خچیر" ئەمینداری گشتی بە زۆر لە لایەن هاوەڵەكانییەوە لە پۆستەكەی لابرا و پاشان تاوانباركرا بەوەی خائینە و دژی شۆڕش كار دەكات، هەربۆیە یەكسەر ئەویش رایكرد بۆ سویسرا و نزیكەی 12 ملیۆن دۆلاریشی لەگەڵ خۆی بردە دەرەوە. بەڵام پاشان لە ساڵی 1967 لە شاری مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا، تیرۆر كرا، زۆربەی مێژوونوسانیش پەنچەی تۆمەت بۆ حكومەتی جەزائیری بەسەرۆكایەتی هواری بۆمدیان رادەكێشن.
لەپاش ئەویش نۆبەی "محمد بوچیاف" هات، كە ئەویش یەكێك بوو لە سەركردەكانی شۆڕشەكە، هەر لەپاش سەربەخۆبوون و دروستكردنی حكومەتی نیشتمانی لە ساڵی 1963 دا ئەویش تاوانباركرا بە خائین و دژایەتیكردنی شۆڕش، هەربۆیە سزای لە سێدارەدانی بۆ دەرچوو، بەڵام لەپاش ئەوەی كۆمەڵێك دەوڵەت و كەسایەتی جیهانی داكۆكیان لێكرد و سزاكەی كەمكرایەوەو لە وڵات دەركرا. ئەویش ماوەیەكی زۆر لە دەرەوەی جەزائیر دەژیا و هەتاوەكو ساڵی 1992 و نەگەڕایەوە وڵات، لەپاش ئەوەی جەنگێكی ناوخۆیی گەورە لەنێوان سوپا و ئیسلامییەكان دروستبوو، ئەو لەلایەن سووپاوە هێنرایەوە جەزائیر، هەتاوەكو بكرێتە سەرۆك، بەڵام تەمەنی زۆر بڕی نەكرد، هەر لەهەمان ساڵدا، تیرۆر كرا.
جەنگی ئەحمەد بن بلە و هواری بومدیان
لەپاش ئەویش ئەحمەد بن بلە بوو بە یەكەمین سەرۆكی جەزائیر، بەڵام پاشان هەر زوو جەنگ و ململانێی شەخسی كەوتە نێوان ئەو و هواری بومدیانی هاورێ و وەزیری بەرگری جەزائیر، ئەوەبوو لە 19 تەموزی ساڵی 1965 دا، هواری بومدیان كودەتایەكی سەربازی بەسەر بن بلە كرد و پاشانیش دوورخرایەوەو خرایە ماڵێكی دوورە دەستەوە لە " المسیل" هەتاوەكو ماوەی 15 ساڵ، زیندانی كرا. پاشان ساڵی 1979 كاتێك شازلی بن جدید هاتە سەركار، لێخۆشبوونی بۆ دەركرد و ئازادیكرد. بەڵام ئەو زۆر باوەڕی بە سەرانی وڵات نەدەكرد بۆیە لە ساڵی 1980 وڵاتی جێهێشت و نەگەڕایەوە وڵات.
شۆڕشی جەزائیر و شۆڕشگێڕەكانیشی، وەكو هەموو شۆڕشگێڕەكانی تری جیهان، كورسی دەسەڵات، زۆر شتی جوانی لەبیربردنەوە، هەرچەندە ئەمان بە شێوەیەكی توندڕەوانە تر ، لە هاوەڵەكانی تریان لە جیهان، ویستی گەیشتن بە دەسەڵاتیان هەبوو.
دوا قسە
بەدڵنیاییەوە شۆڕشگێرەكان لە جیهاندا حكایەتی زۆر و سەیریان هەیە، من لەم وتارەدا ویستم تەنها باسی هەندێكیان بكەم، دیارە مەبەستیش ناشیرینكردنی شۆڕش و شۆرشگێرەكان نییە، بەڵكە زیاتر مەبەستی من، پیشاندانی لایەنە ناشیرینەكانی كۆشكی دەسەڵاتە، كە چۆن دەبێتە شەیتانێك بۆ رۆحی پاكی شۆڕشگێرەكان. لە بەشی داهاتووشدا باسی حكایەتی فەیلەسووفان و رووناكبیران لەگەڵ كۆشكی دەسەڵات دەكەم.
سەرچاوەكان:
1/. . Helmut Altrichter. Stalin: Der Herr des Terrors . C.H.Beck; Auflage
2/ Robert Service. Trotzki: Eine Biographie. Suhrkamp Verlag; Auflage:
3/ لیون تروتسكی . تاریخ الپورە الروسیە. ترجمە . اكرم دیری. هیپم الایوبی. مٶسسە العربیە للدراسات ونشر. . بیروت
4/ اسحاق دویتشر. ستالین، سیرە سیاسیە. ترجمە فواز گرابلسی. دار الگلیعە للگباعە و النشر. بیروت .1969
5/ ئیبراهیم عەلاوی. ئاڵوگۆڕ.بەرلین_ بەغداد. شۆڕشی 14ی تەموزی عێراق لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا. وەرگێرانی : د. شێركۆ عەبدوڵڵا. چاپی یەكەم . لە بلاوكراوەكانی دەزگای دوارۆژ بۆ رووناكبیری و راگەیاند.. 2015
6/ صلاح عیسی. عبدالناصر و محمد نجیب بین الپورات. رۆژنامەی البیان ئیماراتی. 2 ئابی 2017.
7/ نبژە عن أحمد بن بلە. سایتی بی بی سی. 11. ابریل. 2012
8/ محمد بوچیاف. سایتی المعرفە
