هیواساعدی شیعری وەفایی لە هەڵڕشتنی سووتان و كڵپە ویژدانیەكانی ناخ و تەقاندنەوەی كانیەكانی سۆز و دەروونەوە هەڵدەقوڵێ .. یان سەرسامبوون و دەربڕینی ناخ بە پێكهاتەكانی دەرەوە .. وەكۆ جوانیەكانی سروشت و موعجیزەكان و گەورەیی و پیرۆزی پەروەردگار ، عەشق و كاریگەریەكانی دولبەر ، كەسایەتی و پاڵەوانە ئەفسانەییەكان. لە بەرگێكی ئیستاتیكی و تا ڕادەیەكیش ئیرۆتیك . بەمانایەك ، شیعری ڕۆمانسی سووتان و هەڵقووڵانەكەی لە ناخ و دەروونەوەیە بۆ كێشانی وێنەی پێكهاتە و شتەكانی دەرە یان بە مانایەكی تر ، ئاراستەكان لە ناوەوە بەرە و دەرەوەن. وەفایی شاعیریش وەك هەر شاعیرێكی سەردەمی كلاسیك بەم دید و ڕۆحە ڕۆمانسیەوە شیعری نووسیوە . هەست و خەیاڵە ناسكەكەی ، پێكهاتە و جەستەی شیعرەكانی وەفایی ڕەنگ دەكەن . خولیا و خەون و خەیاڵە جوانەكانی ئاودامانن بە شەونمی عەشق . عەشقێكی ئەفسووناوی و بێئەندازە تژی لە سووتان و كڕنۆش بردن و تا ئاستی ورێنەكردن و شێتبوون. وەفایی خۆی خەڵكی سابڵاغە و لە ڕێگەی حوجرەكانی ئایینیەوە خوێندەواریەكی باشی هەبووە .. جگە لە زمانی كوردی زمانی عەرەبی و فارسیشی زانیوە .. بە زمانی كوردی و فارسی شیعری نووسیوە .. قوتابخانەی هەبووە .. قوتابیانی فێرە خوێندەواری و وێژە كردووە .. ( ئەدەب و ئەدیبی ) شاعیر ، پەروەردەی دەستی وەفایین . وەفایی لە ساڵی ( ١٨٦٦ ی زایینی ) دەچێتە نەهری و بۆ چەندین ساڵ لەلای بنەماڵەی شێخ عبێدوڵای نەهری دەمێنێتەوە. وەفایی لە ئاكامی دووری لە دۆست و ئەحباب و هاوڕێ و كەسوكارە نزیكەكانی خۆی ، هەمیشە هەست بە تەنیایی و بێتاقەتیەكی ڕۆحی كردووە و هاوكات كەسێكی هەست و سۆز ناسك و عاشق بووە . هەموو غوربەت و هەست و مەیلە ئیرۆسی و شەیداییەكانی خۆی ، بە جوانكاریەكی ڕۆمانسیانە لە شیعرەكانیدا لە بارانبەر پەیكەری دولبەرەكەی دەربڕیوە . عەشق لە شیعرەكانی وەفایی سنوورێكی بەرینی داگیركردووە ، عەشق لە شیعرەكانی وەفایی حیكایەتێكی ڕۆمانسی و پڕە لە هەست و خۆلیای چەپێندراو لە هەمانكات هاوارێكە بۆ ڕزگار بوون لە دەست ئاهی تەنیایی و غوربەتی ڕۆحی ، دەگێڕنەوە . وەفایی جارێكیان لە خزمەت شێخ عوبێدوڵا دەبێت ، لەو دەمەدا كەنیزەی شۆخ و شەنگی جوانكیلە و پەریئاسا دەبینێ ، كە لە گوێسانەكەوە بە لەنجە و عیشوە و نازەوە خەریكی تەشی ڕستنە ، بە نیگا گەرمەكانی جارجارەش ئاگر لە چاوەكان و جەستەی وەفایی بەردەدات ، وەفاییش لە نێو ئەم سووتانە دۆزەخیە و لە بەرانبەر ناز و نەرم و نیانی و شۆخ و شەنگی شیرین هەموو دەمارەكانی عاتیفەی دێتە سەما و وەسفی جوانی و لەنجە و لاری و تەشی ڕستنەكەی دەكات و دەلێ: تایێكی ڕیشەیی دڵ بە نووكی غەمزە دادا دەستێكی بۆ سەما برد ڕووبەندی ماهی لادا ئافەی گوڵی عەیان بوو عگری بەدەم سەمادا باریك و لووس و ناسك دوو زولفی خاوی لادا وەك شاخی گوڵ بەلادا شیرین تەشی دەڕێسێ وەفایی لەم شیعرەیدا ، داهێنانێكی گەورەی كردووە ، هەموو پێكهاتەی شیعرەكە ، چ مامەلەكردن لەگەڵ زمان و چ وەسف و وێنە و خەیاڵی شیعرەكە ، هێندە لە بەرگێكی ناسك و جوانكاری دایە ، شیعریەتی لێ دەچۆڕێت . بەهای جوانی شیعرەكە توانای مانەوەی بەردەوامی هەیە . وەفایی وەك شاعیرێكی ڕۆمانسی جواننووس ، بۆ دەرخستنی ناخ و دەروونی پڕ لە ناسۆری خۆیی و هاوكات چەمانەوە و وەسفكردنی جوانیەكانی دولبەرەكەی هەوڵ و شیعری لەم بابەتەی زۆرن ئەوەتا لە شیعرێكی تر دەڵێت: گوڵئەندام ئەی تەنافی گەردنم زولفی پەرێشانت عیلاجێ چارەیێ ڕوحمێ ئەمان دەستم بە دامانت غریبی تۆم نەخۆشی تۆم بە گۆشەی چاوی بیمارت ئەسیری تۆم شەهیدی تۆم بە نووكی تیری موژگانت اشارەتێ‌فتی ڕۆحم كلامت غارتی كردم تبسم سیحری لێوانت تكلم زێڕ و مەرجانت تا لە كۆتاییەكەیدا دەڵێت: (وەفایی) كەوتە حەلقەی زولفت ئیدی مەیدە بەر موژگان كە من كوشتەی تەنافت بم چ حاجت تیرە بارانت وەفایی یەكێك بووە لەو شاعیرە هەست ناسكانەی كە هەموو جوانیەكانی ژیانی لە نێو جوانی زولف و موژگان و چاو و قەدو باڵای دولبەرەكەی دا بینیوە و هەموو خۆشی ئارامیەكانیشی لەنێو نیگایەكی گەرم و بزەیەكی مۆنالیزایی سەر ڕوخساری دولبەرەكی دا هەست پێكردووە . لە هەمانكاتیش بەبێ هیچ فشار لەخۆكردنێك هەست و خەیاڵەكانی لەنێو قووڵایی دەروون و ناخی هەڵقوڵاون. ئەم شاعیرە دڵتەڕ و دڵ پڕ لەبرین و زوخاو بە ئاگری عەشق ، وە نەبێت تەنها ئاهوناڵە و سووتانەكانی تەنها بۆ جوانی دولبەرەكەی بووبێت و تەنها وەك سوارچاكێكی شەیدا ، شیعری عاشقانەی نووسیبێ ، وەفایی هێندە هەست و سۆزێكی شاعیرانە و ڕۆمانسیانەی هەبووە ، بە ئەندازەی دولبەرەكەی سەرسامبووە بە گوڵ و گوڵزار و ڕەنگینی و جوانیەكانی سروشت وەك دەڵێن ( هەركەسێك دەسكە گوڵێكی بە دیاری بۆ هێنابا ، وایدەزانی ئەسپێكی حدودیان پێشكەش كردووە. هاوكات لە باخچەی ماڵەویدا جۆرەها گوڵی ڕواندووە لە چەشنی شەوبۆ و شێست پەڕ و زمانەگا و نازناز و لاولاوەی زەرد و سوور و بنەوشەو گوڵەباخ و چەندانی تر . هەمیشەش جوانی گوڵ و گوڵزار و ڕەنگینی سروشتی بە جوانیەكانی دولبەرەكەی وێنە كردووە ، یان بە مانایەكی تر ، دولبەرەكەی هەمیشە بە گوڵزاری باغ و گوڵزاران وەسف كردووە ، وەك گوڵێكی جوان و گەش كە جوانی و ڕووناكی بە ژیان دەبەخشێت و بۆن و بەرامەكەشی دڵ و ڕۆحی مرۆڤەكان ئاسوودە و ئارام دەكات ، ئەوەتا لە شیعری ( ئەی پڕ تەوی حوسنت ) دا دەڵێت: ئەی پڕ تەوی حوسنت هەموو ڕەنگی گوڵەباخان نەشئەی نەزەرت شەوقی دڵ و ژەوقی دەماخان ئەسما‌و وێفاتن بە تەجەللا لە وجودم یا شەو بوو كەتۆ هاتی لێمت كردە چراخان تۆ هاتیە گولشەن بە سەر و زولفی بڵاوت زۆر پێ نەچوو ڕۆیی لە چەمەن لالە لەداخان ئەو كولمە كە ئاسایشی سەد دائرە زولفە گوڵ شەوقی بەشەو داوە چراخان لە باخان هەرچەندە وەفایی خۆی خەڵكی سابڵاخ بووە بەڵام هەروەكو لە سەرچاوەكان باس دەكرێ ، وەفایی دوای ئەوەی شێخ عوبێدوڵای نەهری دەبێتە ڕابەر و مورشیدی خانەقای نەهری وەفاییش لەوساوە دەبێتە مورید و دواتر میرزای شێخ و چەندین ساڵ هەر لەماڵی شیخ لە ژوورێكی تایبەت بە خۆی دا دەمێنێتەوە. شێخ عوبێدوڵڵا كاریگەریەكی بێئەندازەی لەسەر وەفایی دەبێت و لە هەمانكات ڕێزێكی تایبتی بۆ وەفایی دەبێت و زۆری خۆشدەوێت . وەفایییش بێئەندازە سەرسامە بە جوامێری و شەهامەت و سەنگینی و لێهاتووی شیخ چ وەكو پیاوێكی ئایینی و چ وەكو سەركردە و قارەمانێكی ئەوكاتە .. پاش ئاوارەبوونی شیخ و دواتر كۆچكردنی یەكجارەكی .. مردنی شیخ كاریگەریەكی بێوێنە لەسەر باری دەروونی و ڕوحی وەفایی دادەنێت .. ئەم كاریگەرییە لە قەسیدە ڕەنگ دەداتەوە و وەكو شیوەنێكی تایبەت بە ماڵئاوایی كردنی شێخ عوبێدوڵلای سەركردە و هاوكات لەگەڵ شێخ عەبدولقادری كوڕی شێخ عوبەیدوڵڵاش هەمان نزیكایەتی هەیە بە هەمان خەشەویستی و دڵسۆزییەوە ، شئعر بۆ ئەمیش دەنووسێت.. وەفایی لە شیعری بۆ شێخ عوبێدوڵا دا دەڵێ: درێخا بای خەزان دایە بەهاری شۆخ و ڕەعناكەم لە اچهاری عمل كەوت ئافتابی عالەم ئاراكەم ورق و ڕێزان خەزان كەوتە ڕزان وچعی چەمەن گۆڕا بەسەر چوو فێلی گولگەشت و تەماشای باخ و ێحراكەم خەزان هات و چەمەن چۆڵ بوو لە نەغمەی بولبول و قومری درێخا حەسرەتا بۆ گوڵ عوزاری سەر و باڵاكەم لە گریان ئاسمان دامانی سوور بوو شینی داناوە مەگەر گیراوە یا مائل بە شەو بوو ڕۆژی ڕووناكەم تا دەگاتە ... بە قوی جاژبەی دڵتان ( وەفایی ) دەست و دامانە چنابی گەر لە سایەی ئێوە قەتعی ما سوی اللە كەم هەروەها لە قەسیدەیەكی تر بەناوی ( بۆ شەهیدی نیشتیمان شیخ عەبدولقادر ...... ) دا دەڵێ: گاه دەگریێم گاه دەسووتێم غرقی ئاو و ئاورم ئاخ لە بەر بەختی سیا نازانم ئەز بۆچ نامرم هەر كە دەتبینم دەڵێی تۆ شەم منیش پەروانەتم تا سەراپا ئەبمە كۆی زوخاڵ قەت ئارام ناگرم هەر ڕەگەم تارێكە تالەی دێ لە شەوقی ڕوویی تۆ عندلیب و مگربم خۆشخوان گوڵی ڕامووشگەرم عكسی زولفی ڕووتە مایەی جۆشسی گریانی من چیبكەم ئاخر چاو پڕ ئاو و دوودی عودی مجمرم تا دەگاتە: وەك ( وەفایی ) دڵ بدە و دین دانی بۆ ێاحب دڵێك تا بزانی بۆچی من عاشق بە حسنی قادرم وەفایی و شیعری سیاسی هاوچەرخ وەفایی شاعیرێك بووە زیاتر لەنێو ڕووبەری عەشق و حەسرەتەكانی ئەوین داهێنانەكانی خۆی كردووە ، شیعرەكانی هۆكارێك بوون بۆ دەربڕینی كڵپە و سووتانەكانی دەروون و هەست و سۆزی ناوەوەی .. كەمتر بەلای سیاسەت ڕۆیشتوە .. دەتوانین بڵێین ، وەفایی هێندەی شاعیری عەشق و جوانی بووە ، هێندە شاعیری نەتەوە و نیشتیمان نەبووە .. با بزانین مامۆستا گیو موكریانی لە پێشەكی دیوانەكەی وەفایی لەم بارەوە چی بۆ نووسیوە: (هەرچەندە " وەفایی " یەكێك بووە لە گەورە ئەستێرەكان كە لە ئاسۆی سابڵاخەوە هەموو كوردستانی ڕەوشەن و تروسكەدار كردووە و لە سایەی هەوایانی تەڕ و خۆش و ئاهەنگە نووژەنە دڵڕفێنەكانی..) دیارە ئەم سەرەتایە دانپیانان و خوێندنەوەیەكی دروستە بۆ شیعر و داهێنانەكانی وەفایی بەڵام ، ئەوە ئەسلی مەبەستەكەی مامۆستا گیو نیە بەڵكو ، ئەوە سەرەتایەكە بۆ هەڵڕستنی بیرۆكەی تر كە دەڵێت (هەڵبەست نمونەی هەستی نەتەوەیە و بوێژ و هەستیاریش دەبێ هەست بە زۆرترین چتی وا بكات و لە نهێنی یانی ئەوتۆ بدوێ كە بیری كەسی پێ ڕانەگات و دەبێ پەردە لەسەر زۆر چتی داپۆشراوی وا لا ببات كە سوودی كۆمەڵ و گەل و نیشتیمانی تێدا بێت..) ئەوە ڕوانگەی مامۆستا گیوە بۆ شاعیر و شیعر . بەمانای شیعر دەبێ لە چۆن ڕووبەرێك كار بكات و خۆی لە قەرەی چ بابەتێك بدات یان بە مانایەكی تر ، ئەمە وەزیفەی شیعرە . ئینجا هەر لەم پێشەكیە لە دوای ئەم پەرەگرافە مامۆستا گیو دەبێژێت (منیش لەو ڕووەوە بە نێوی هەموو كورد و كوردستان پەرستێكی پاك و یەك ڕەنگ بە گشتی و بە نێوی هەموو دڵسۆزێكی دڵ و دەروون پاكی موكریانییەوە بە تایبەت بە هەزاران پەرۆش و داخەوە گلەیی لە ڕەوانی وەفایی دەكەم كە بۆچی تەواوی سەلیقە و لێهاتوویی و توانای زانست و بیروباوەڕی خۆی لە پێناوی خەت و خالی یار و خانەقا و شێخەكاندا چوواندووە وە بۆچی دەبێ كەموزۆر ئاورێكی لە كوردستانێكی دابەشكراو و كوردێكی دواكەوتوو و بەشخوراو و دیل و ئێخسیر نەداوەتەوە وەكو خانی و سالم و حاجی و ئیتر ، تا ئێمە ئەمڕۆ لە جیاتی گلەیی شانازیمان پێوە كردبا..) دیارە مامۆستا گیو هێندە دڵ پڕ و تووڕەیە لە وەفایی بۆیە دڵی بەم گلەییانە ئاو ناخواتەوە و لە شوێنێكی تردا دەڵێت ( بەڕاستی ئەگەر ئێستا وەفایی سەری خۆی لەژێر خاكی دەرێنی و تەماشایەكی هەستی بەرزی هاو زمان و بووێژەكانی ئەو سەردەمەی بكات و بە ووردیش سەرنج بداتە سەر ئەو كارەساتەی كە بەسەر شەهیدانی ڕێگای ئازادی بەهەشتی شێخ عبدولقادری نەهری و سەید محەمەدی كوڕی هاتووە كە ئەو دەیپەرستن ئەگەر گۆڕ وەخۆی گرێتەوە لە شەرمەزاریان خۆی داویتە نێو دڵی گۆڕەكەیەوە و لەو بڕوایەی دام كە لە ڕۆژی ئەسلان (یوم القیامە) یش دا ڕووی وەی نابێ سەر بڵند كاتەوە ..) مامۆستا گیو لە بڕگەیەكی تر بە ئاشكراو بە ڕوونی هیچ لە دڵی خۆیدا ناهێڵیتەوە و دەڵێت (ئەوێستا ئەمن بە ڕاستی لایەنگیری وەی نەبووم كە بەو هەموو ڕەنج و ئەركەوە ئەم دیوانە چاپ و (وەفایی) یەو هەموو بەدنمەكی و سپلەیی و تاوانەوە بخەمە ڕێزی بووێژە بەرێزەكانمانەوە بەڵام فەرموودەی مێژووناسی گەورە و بەنێوبانگ بەهەشتی داماو (حسێن حزنی) موكریانی برام ناچاری كردم كە هەزارجارانم پتر لێ بیستووە دەیفەرموو (ئەگەر بە زمانی كوردی جنێوم پێ بدرێ لەوەم پێخۆشترە كە بە زمانی بێگانان ئافەرینم لێ بكرێ)..... دیارە بەندەش بە بختیاری كاتی مان و نەمانی خۆمی دەزانم كە بۆ هەموو فەرمانێكی كاكی گەورە و گران یەكرەنگی خۆشی نەدیتوی خۆم كوڕنوشێ بەرم ...). بە مانایەك ئەگەر لەبەر فەرموودە و قسەكانی بەڕێز حسێن حزنی موكریانی نەبا مامۆستا گیو لەبەر ئەوەی وەفایی شیعری سیاسی نەگووتوە ئامادە نەبوو دیوانەكەی بۆ چاپ بكات . چونكە لە گۆشە نیگای مامۆستا گێو ، شاعیران وەك چۆن لە خەمی چەمكەكانی عەشق و بابەتە زاتی و دەروونیەكانی خۆیانن ، بەهەمانشێوەش دەبێ لە خەمە نەتەوایەتیەكان و خاك و نەتەوە و نیشتیمان دا بن. وەفایی و هەستی نەتەوەیی لەم لێكۆڵینەوە و لە تێڕامان لە سەرتاپای شیعرەكانی وەفایی ئەوە دەبینین ، كە وەفایی كەمتر لە ڕووبەری سیات دا ئیشی لەسەر شیعرەكانی كردووە و زیاتر هەست و سۆز و دەروونی خۆی بەرانبەر مەحبوبەكەی ، هەستە تەنیایی و غوربەتیەكانی خۆی ، یان سەرسامیەكانی بە دونیای دەرەوە دەربڕیوە . لەم بەشەدا هەوڵ دەدەین قسە لەسەر كەسایەتی وەفایی یان كۆی هەستی نیشتیمان پەروەری و هەستە نەتەوایەتیەكانی ئەم كەسایەتیە بكەین ئەویش بە پشت بەستن بە كتێبی ( بیرەوەریەكانی وەفایی ) كە لە گرد و كۆی مامۆستا ( قازی محەمەد خزر ) و وەرگێڕانی لە فارسیەوە ( محەمەد حەمە باقی ) یە . ئەم كتێبە پێمان دەڵێت .( وەفایی لە ساڵی ١٨٦٦ ز چۆتە خزمەت شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری ، واتە سالێك دوای ئەوەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە جێی شێخ محەمەد ساڵحی مامی لە خانەقای نەهری دەبێتە جێگر و مورشیدی تەریقەتی نەقشبەندی .. ل ٥ ) .. وەفایی لەو كاتەی دەچێتە خزمەت شێخ و هەروەكو لە بیرەوەریەكانی خۆی باسی دەكات نزیكەی بۆ ماوەی چواردە ساڵ دەبێتە ئەڤیندارێك و دڵسۆزێكی شێخ ، واتە دەبێتە مورید و بە هۆی ئەو ڕێز و كەسایەتیەی هەیەتی لەلای شێخ ەوە بە میرزا بانگ دەكرێت و دەبێت بە یەكێك لە مورید و میرزاو دۆستێكی زۆر نزیكی شێخ عوبەیدوڵڵا ، وە لەوێدا بەردەوام دەبێت تا دوای ساڵانی ڕاپەڕینە بەناوبانگەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری .. كە ئەم ڕاپەڕینە ڕۆڵێكی بەرچاو و بە نوێترین ڕاپەڕینی ئازادیخوازانەی لە مێژووی بزاڤی كورد دا باس دەكرێت .. مەبەستی ئەم ڕاپەڕینەش بە دژی فارسەكان بوو ، بۆ ڕزگاركردنی هەردوو بەشی كوردستانی ڕۆژهەڵات و باشوور بۆ پێكهێنانی كیان و دەوڵەتێكی كوردی لە ناوچەكەدا .. بێگومان شێخ عوبەیدوڵڵا خاوەنی نزیكەی ٢٠٠ گوند بووە .. دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٦٥ ز دەبێتە مورشیدی تەریقەتی نەقشبەندی كە خانەقای ئیرشادی لە خانەقای نەهری دەبێت ، لە ویلایەتی هەكاری ، لە ڕووی جوگرافیەوە كەوتۆتە ناوەڕاستی كوردستانەوە شێخ دەسەڵات و ڕابەرایەتیەكی فراوانی ناوچەكەی دەكرد ، كە پێكهاتبوو لە سەدان مەلا و میرزا و ئاغا و سەرۆك خێل و عەشیرەت و خەلیفە و مورید و سۆفی و تەنانەت لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستانەوە . هەروەكو وەفایی بۆمان باس دەكات . دیوەخانی شێخ جمەی هاتووە لە خەڵك ڕۆژانە ٤٠٠ تا ٥٠٠ میوان لە هەموو پلە و ئاستەكانەوە لە دیوانی شێخ میوانداری و خزمەت كراون . وەفایی لە پەیوەندییەكی زۆر نزیك دەبێت لە شێخ و جێگە و مەكانێكی تایبەتی دەبێت .. هەر لە ماڵەكەی شێخ سوكنەیەك دەدەن بە وەفایی و لەوێدا وانە بە كوڕەكانی شێخ و هەندێك لە منداڵانی بنەماڵە دەڵێتەوە .. وەفایی دەبێتە میرزا و بە یەكێك لە جێگای متمانە و پاوەڕپێكراوی شێخ عوبەیداڵڵا و تەنانەت زۆربەی نامە تایبەت و نهێنیەكانی شێخ وەفایی دەینووسێت و لەوەش زیاتر ، هەروەكو وەفایی خۆی دەڵێت ( هەمیشە كیسە مۆری موبارەكی حەزرەتی شێخ لەلای من بووە ..) یان تەنانەت لەو گەشتە هاوینانەدا كە شێخی نەهری ، هەواری بۆ بناری هەندێ زۆزانی نزیك بردووە وەفایی دەڵێ ( هەر بە تەنیا من و سەیید عەبدولڕەحمان ی خزمی شێخ ، مەحرەمی ڕاز و نهێنیەكانی ڕەشماڵی تایبەتی شێخ بووین .. ل ٢٢ ) .. لە هەمانكات شێخ بۆ زۆرێك لە كاروباری سیاسی گرینگیش هەر متمانە بە وەفایی دەكات و بە نوێنەرایەتی خۆی دیاری و دەستنیشانی دەكات . بۆ نموونە ، ئەو كێشەیەی كە ساڵی ١٨٧٤ ز لە ئەنجامی ئەو كوشت و كوشتار و زوڵم و ستەمەی میری ورمێ و مەرگەوەڕ بەرانبەر دانیشتووانی ئەو ناوچانەی ژێر دەسەڵاتی شێخ دەیكەن ، دەبێتە هۆی دروستبوونی پشێوی كێشەی سیاسی بو هەردوو سنوورەكانی دەوڵەتی عوسمانی و ئێران . وە لە ئەنجامی ڕەخنە و گوشار و گازاندەی شێخ عوبەیدوڵڵا ، كار دەگاتە ئەوەی پێكێنانی كۆمیسیۆنێكی نێودەوڵەتی كە بریتی دەبێت لە نوێنەرایەتی هەردوو دەوڵەتی ئێرانی و عوسمانی و نوێنەری شێخ عوبەیدوڵڵا .. هەروەك وەفایی لە بیرەوەریەكان باسی دەكات (وەفایی خۆی لەم كۆمیسیۆنەدا دەبێتە نوێنەر و دەمڕاستی شێخ و لە هەمانكاتیشدا دەبێتە سكرتێری كۆمیسیۆنە سێ قۆڵییەكە و بۆ ماوەی " ١٤ – ١٥ " مانگ ، خەریكی چارەسەری ئەم كێشەیە دەبن). لێرەدا دەبینین ، لە پاڵ باوەڕ و مەسەلە ئایینیەكان وەفایی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ لە ژێر ساباتی بنەماڵەیەكی ئایین پەروەر و نیشتیمان پەروەر و خەمخۆر بۆ كێشە و مەسەلە نەتەوایەتیەكان ماوەتەوە ، لە پێناو چارەسەركردنی كێشەكان و بەدیهێنانی مافەڕەواكانی كورد هاوكار و كەسێكی دڵسۆز و جێگای متمانەیان بووە .. ئەوەش ئەوەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە كە وەفایی تەنها خاوەن خوێندەواری و ڕۆشنبیریەكی شیعری و ئەدەبی نەبووە بەڵكو ، خاوەن بیروباوەڕێكی نەتەوەیی و كەسێكی نیشتیمان پەروەریش بووە .. هەر بۆیە لە ئاكامی جوامێری و لێهاتووی خۆی ئەم جێگا و مەكانە و ئەم متمانەیەی لە شیخ عوبەیدوڵڵا و دواتر شیخ عەبدولقادری كوڕی و تەواوی بنەماڵەی نەهری یەوە بەدەستهێناوە. شیخ عوبەیدوڵڵا دوای ڕاپەڕینەكەی ، لەسەر داوای كاربەدەستانی كورد لە ژێر گوشاری ڕووس و ئینگلیز و ئێران ، دوای زۆرێك لە دانیشتن بە مەبەستی گفتوگۆ ، دواوەتی دەكەن بۆ ئەستەمبووڵ ، لەسەرەتا ڕیز و حورمەتی زۆری دەگرن دواتر فێڵەكە ئاشكرا دەبێت و دەستبەسەری دەكەن .. دوای مانەوەی دە مانگ بە دەستبەسەری پاسان لە ئۆگستی ساڵی ١٨٨٢ بە پاسپۆرتێكی دروستكراو توانی بگەڕٍێتەوە بۆ بارەگاگەی خۆی لە نەهری . هەمدیسان جارێكی تر ، لەسەر داوای ئێران و بەریتانیا و ڕووس فشارخرایەوە سەر توركان تا لە هەوڵێكی تر ، چەكدارە توركەكان شێخ یان بە دیل گرتەوە و لە ٢٩ی سێپتەمبەری ١٨٨٢ بە دیلی ڕەوانەی موسڵیان كرد لەوێوە بەرە و ئەسكەندەروونە و لەوێشەوە بۆ بەیرووت و پاشان بۆ حیجاز دوورخرایەوە . لەوێدا مایەوە ، تا لە ساڵی ١٨٨٣ دا كۆچی دوایی كرد . وەفایی دوای مەرگی شیخ عوبەیدوڵڵا ، تا ماوەی هەشت ساڵ چاوی بە بنەماڵەی شێخ نەكەوتووە تا لە ساڵی ١٨٩١ وەفایی لەگەڵ خەلیفە مەلا عەبدوڵڵای زەردەدرووی هاوڕێی دا بە مەبەستی زیارەتی شیخ عەبدالقادری تاقە كوڕی شیخ عوبەیدوڵڵا بەڕێدەكەون .. وەفایی هەمان هەستو دڵسۆزی و وەفاداری و لە هەمان پەیوەندی لەگەڵ شیخ عەبدولقادریش دا دەبێت .. لە ساڵی ١٨٩٥ لەلایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمەوە ڕێگە بە شێخ دەدرێ تا بە ماڵ و منداڵەوە بگەرێتەوە بۆ ئەستەمبووڵ ، كە ئەویش لەگەڵ لەوسەردەمانەوە لەگەڵ باوكی هەندێك لە كەسانی بنەماڵەكەی نەفی كراوە .. شیخ عەبدولقادر كە دەگەڕێتەوە ئەستەمبووڵ ، داوا لە وەفایی دەكات ، كە خەریكی نووسینەوەی بیرەوەریەكانی بێت تا ئەمیش بۆ چاپ بكات . شیخ عەبدولقادر ماوەیەكی زۆر لە حیجاز دوور خراوەیی دەمێنێتەوە .. تا سەردەمی ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی و سەركەوتنی مستەفا كەمال . جارێكی تر ڕێگەی پێدرا بۆ ئەستەمبوول بگەڕێتەوە ، دوای گەڕانەوەی بۆ ئەستەمبووڵ ، دەكەوێتە پەیوەندی لەگەڵ دۆستان و سیاسەتمەدار و ڕووناكبیرانی كورد . لە ماوەی ساڵانی ( ١٩١٠ز- تا ١٩٢٤ ز ) لە پێكهێنانی چەندین ڕێكخراوی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی و سیاسی دا .. بەشداریەكی كاریگەر و ڕاستەوخۆیان لە دۆخی كورد دا كردووە . بە تایبەت لە پێكهێنانی ( كۆمەڵەی تەعالی كوردستان ) دا و خۆی بووە بە سەرۆك . دوای ئەوەی كەمال مستەفای تورك لە هەموو بەڵێنەكانی پەشیمان دەبێتەوە ، بزووتنەوەی ڕزگاری خوازی كورد شێوەیەكی تر وەردەگرێ لە ڕووبەڕوو بوونەوە و ڕاپەڕین . تا لە ئاكامدا شۆڕشی " ١٩٢٥ " ی بە سەركردایەتی شێخ سەعیدی پیران كە شیخ عەبدولقادر یەكێك لە سەركردە درەوشاوە و بەرچاوەكانی ئەم شۆڕشە دەبێت . هێزەكانی تورك زۆر دڕندانە ئەم شۆڕشەیان سەركوت كرد و ڕابەرانی شۆڕشەكە و ڕووناكبیرانی كوردستانی توركیایان بە سەدان و بە هەزاران گرتن و كوشتن دواتر لە سێدارەیان دان. شاعیرانی كورد زۆرێكیان لە سەروویانەوە پیرەمێرد چەندان شیعری بە بۆنەی لە سێدارەدانی ئەم خەباتگێڕانە بە گشتی و شیخ عەبدولقادر بە تایبەتی نووسیوە . كە ئەمانە هەندێك لە نموونەی ئەم شیعرانەیە. هاتن شەهیدەكان بە جلی سووری خوێنەوە دایكی وەتەن دە هەستە سڵاویان بسێنەوە شێخ قادرە لە پێشەوە ، سەرقافلەی ئەوان چەند جوانە ، خوین و ڕیش سپی ، پیرونەوجەوان تا دەگاتە: ئەو جەژنەی میللەت تێیدا كەساسە من سەرم شینە و بەرگم پەڵاسە شاعیر و شیعر و سیاسەت. لە سەرەتا هەوڵدەدەین ، لەسەر ڕوانگە و بیركردنەوە و قسەكانی مامۆستای بەڕێز و خۆشەویست مامۆستا گیو موكریانی قسە بكەین ، بەرانبەر شیعر و زمان و ئیستاتیكا و لە هەمانكاتیش پەیوەندی نێوان شیعر و سیاسەت . بەر لەهەر شتێك دەمەویت ئەوە بڵێم ، ئەمجۆرە بیركردنەوانە بۆ شیعر ، بیركردنەوەی زۆر نادروست و كورت بینن . بیركردنەوەی قوولنەبوونەوە و خۆماندوونەكردن و بیركردنەوەی دروشمئاسا و جۆرێك لە هەڵوێست نواندنە لەسەر حیسابی شیعر و ئیستاتیكای شیعری . ناكرێ ئەگەر كەسێك شیعری نەكردە هۆكارێك بۆ كێشە و مەسەلەیەكی دیاریكراو یان شیعری نەخستە خزمەت سیاسەت و كێشە نەتەوەیی و كۆمەڵایەتیەكان ئەوا ، ئەو كەسە بە سپڵە و تاوانبار و یان لە ئاستێكی نزم لە كەسایەتی و شیعرەكانی بڕوانین و ڕووی ئەوەمان نەبێت شیعرەكانی بۆ بەچاپ بگەیەنین . هەروەك و ئەوەی بەڕێز مامۆستا گیو لە پێشەكی دیوانەكەی وەفایی نووسیویەتی ، لەولاوەش شیعرەكانی ئەو كەسە لێوانلێو بێت لە جوانی و لە شیعریەت . كێشەكە لەوەدا نیە كە ، مامۆستا گیو لە ساڵانی حەفتاكانەوە ئەم قسانەی كردووە ، كارەساتەكە لێرەدایە ئەمجۆرە بیركەدنەوانە بۆ شیعر و ئەدەب ئێستاش ئامادەیی هەیە . كە بە بڕوای من بیركردنەوە و تێروانینێكی زۆر نادروستە . مەرج نیە هەموو كەسێك لەسەر سیاسەت بنووسیت لەگەڵ ئەوەش ، شیعر وەكو ژیان هێندە ڕووبەرێكی فراوانی هەیە جێگای هەموو چەمك و بابەتێكی تیا دەبێتەوە بە سیاسەتیشەوە .. من بەلامەوە ئاساییە شیعر دەم لە هەر بابەتێك بدات بەڵام ، بە زمانی شیعری و ئیستاتیكای شیعر نەكرێتە قوربانی هیچ بابەتێك . شیعر جگە لە گەمەیەكی زمانەوانی هیچی تر نیە .. یان دەتوانین بڵێین شیعر گەمەیەكی ئیستاتیكیە لەنێو ڕووبەری زمان . شاعیر خۆی بە پێی ئارەزووەكان و بیركردنەوە و خەیاڵەكانی بڕیاری ئەوە دەدات لەسەر چی بنووسێت ، نە پەیوەندی بە زەمەنەوە هەیە نە پەیوەندی بە كێشە و پێكهاتەكانی دەرەوە هەیە .. شاعیر لە رێگەی حەزە چەپێندراوەكانی نێو ڕووبەری نەستی ، موخاتەبەی ڕابردووی دەكات ، لە ڕێگەی خەیاڵەكانی موخاتەبەی ئێستای دەكات ، لە رێگەی خەونەكانیشی موخاتەبەی داهاتووی دەكات .. بێگومان هەمووی لە ڕووبەرێكی نادیار و بەهۆی گەمەیەكی زمانەوانیەوە .. ئەوە خوێنەر و ڕەخنەگری زرینگ و بە سەلیقەن لەگەل دەقدا شۆڕببنەوە و بگەنە قووڵاییەكان و لە نێو رووبەرە نادیارەكان نەبیندراوەكان بە بیندراو بكەن و هێما و كۆدەكانمان بۆ بكەنەوە هاوكات ، لە ڕێگەی خوێندنەوەكانیان دەقێكی نوێمان پێ ببەخشن . وەفایی هیچ گوناهێكی نیە كە لە نێو شیعرەكانیدا سیاسەتبازی نەكردووە .. لە ڕێگەی ترەوە خزمەتی بە نەتەوە و خاك و نیشتیمان كردووە .. وەك كەسێكی نیشتیمانپەروەر دڵسۆز بووە بۆ كۆمەڵگاكەی خۆی بە تەنگ كێشەكان و خەمە نەتەوایەتیەكانەوە بووە . بۆ دەبێ لە بەهای شیعرەكانی كەمبكەینەوە و لە ئاست شاعیرەكانی تر وەك ناڵی و سالم و كوردی و چاجی قادر نەیبینین .. كە بەبڕوای من لە ڕووی جەمالیەتی شیعری و لە رووی شیعرییەتەوە ، شیعرەكانی وەفایی لەو شاعیرانە و لە سەرجەم شاعیرانی سەردەمی خۆی لە ئاستێكی خوارتر نیە . چونكە دەبێ ئەو ڕاستییە درك پێ بكەین كەوا ، سیاسەت ناتوانێ شیعر دەستەمۆ بكات و بیخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە . بەڵكو ئەوە شیعرە لە نێو ڕووبەرە فراوانەكەی خۆی جێگایەك بۆ سیاسەت دەكاتەوە ...! چونكە شیعر لەسەر مەعریفەیەكی گشتگیر ئیش دەكات . بۆیە دەتوانین بڵێین ، شیعر لە سیاسەت ڕاناكات .. بەڵام ، وەك چۆن سیاسەتیش وەك هەر چەمكێكی تر دوو دیوی هەیە ، دەكرێ شیعر لە سەر دیوە جوانەكەی سیاسەت ئیش بكات . شیعر بەدوای چارەسەری كێشەكان ناگەڕێت بەڵكو كێشەكان دەوروژێنێت .. چونكە گەر داوای چارەسەری كێشەكان لە شیعر بكەین ، ئەوا وەزیفەیەكی دیاریكراو بۆ شیعر دادەنێین ، لەم حاڵەتەش شیعر دەخەینە نێو بازنەیەكی دیاری كراو و سنووردار . بە بڕوای من شیعر ( هیچ وەزیفەیەكی دیاریكراوی نیە بەڵكو شیعر ئامانجی هەیە ..! ) .. ئامانجی شیعریش (گەڕانە بە دوای چەمكەكانی جوانی و بەرزڕاگرتنی بەها مرۆییەكانە...!). ئەو شیعرانەی بۆ عەشق و خۆشەویستی دەنووسرێن ، لەنێو رووبەری بەها مرۆییەكان جێگایان دەبێتەوە . ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ڕوانگەكانی مامۆستا گیو دەبینین ، لەگەڵ هەموو توورەیی و بێزاریەكانی لە كەسایەتی وەفایی لەولاوەش ، هەندێك دانپیانان بەرانبەر ئیستاتیكا و داهێنانە شیعرییەكانی وەفایی دەكات و دەلێت ( هەر دەستە هەڵبەستێكی وەفایی چەشنە هەوایەكی ئاودار و خۆش و تایبەتی هەیە كە ئێستاش لە موكریانێ دا لەناو هەموو كۆڕێكی بەزم و ئاهەنگ و سەیرانگایێكی دا هەڵبەستەكانی وی بە دەنگ و ئاوازەیێكی وا خۆش و پڕ سۆز و ئاسمانی دەخوێندرێنەوە كە دڵی هەزاران دڵداران ئاور تێبەر دەدەن) بەبڕوای من هێزی شیعر لەوە دایە كە سەرەرای هەر ڕەخنەیەك بەڵام ، ئاراستەی جوانیەكان لە دەست نەدەن .. سیاسەت لە ڕووبەری ئەدەب و شیعر مەیلێكی ئایرۆنی تیایە ، بۆیە شاعیر دەبێ وریا بێت لەگەڵ مامەلە كردنی چەمكی سیاسەت یان هەر چەمك و بابەتگەلێكی تر ، بۆ ئەوەی ئیستاتیكای شیعرەكانی نەكاتە قوربانی ئەم چەمك و بابەتانە.