نوسینی: د. نزار حەیدەری
وەرگێڕانی: ڤینۆس فایەق
دەمەوێ سەرنجی هەر کەسێک ئەم بابەتە دەخوێنێتەوە بۆ ئەوە راکێشم کە مەبەستم خراپە وسووکایەتی کردن بە هیچ کەسێک، وبەتایبەت شێخ وفەقیهەکان بە جیاوازیی پێگەکانیانەوە  نیە. ئەمە لێکۆڵینەوەیەکی بابەتیی مێژووییە پرسیار دروست دەکات، وپێویستی بە وەڵامی روون هەیە کە گومان قوبوڵ نەکات بە هێندی ئەوەندەی پرسیار ونیشانەی سەرسوڕمان دادەنێم کە لە گۆشەنیگای خۆمەوە گرنگن.
بابەت:
زۆرینەی هەر زۆری موسڵمانەکان لە حەدیسەکانی پێغەمبەر (د.خ.) پشت بە سەرچاوە وکتێبەکانی وەکوو سەحیحی موسلیم وبوخاری وترمەزی و..ئەوانیتر دەبەستن، پشتبەستنێک کە بەپێی ئەوەی باوەڕیان پێیەتی هیچ گومانلێکردن قوبوڵ ناکات.. با سەیری ئەم راستییە مێژووییان بکەین:
پێغەمبەر (د.خ.) ساڵی 11ی کۆچی، کۆچی دوایی کردوە. 
سەحیحی بوخاری: نوسەرەکەی موحەمەدی کوڕی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراهیمی کوڕی مەغیرەی کوڕی بردزبەی جەعفیی ناسراو بە بوخاری. ونازناوی بوخاریی لەوەوە وەرگرتوە کە بە رەگەز خەڵی شاری بوخارییە لە خوراسانی گەورە (ئۆزبەکستانی ئێستا) ولەوێ ساڵی 256 لەدایک بوە بوە وساڵی 256ی کۆچی، لە تەمەنی 62 ساڵیدا کۆچی دوایی کردوە. واتا 183 ساڵ دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر لەدایک بوە.  
سەحیحی موسلیم: نوسەرەکەی ئەبولحوسەین کوڕی حەجاجی نەیسابووری، لە شاری نەیسابوور لە وڵاتی فارس ساڵی 206ی کۆچی لەدایک بوە، وساڵی 261ی کۆچی لە تەمەنی 54 ساڵیدا کۆچی دوایی کردوە، واتا 195 ساڵ دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر لەدایک بوە.
سونەنی نیسائی (سنن نسائي): نوسەرەکەی ئەبوو عەبدولڕەحمانی کوڕی شوعەیبی کوڕی عەلی کوڕی بەحری کوڕی سینانی نیسائی، ساڵی 215ی کۆچی لە ساری بنساء کە شارێکی بەناوبانگی خوراسان (ئۆزبەکستانی ئێستا)یە لەدایک بوە، وساڵی 303ی کۆچی لە تەمەنی 88 ساڵیدا لە شاری رەملە لە فەلەستین کۆچی دوایی کردوە. واتا 204 ساڵ دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر لەدایکبوە. 
ترمزی: نوسەرەکەی محەمەدی کوڕی عیسای کوڕی سەورەی کوڕی موسای کوڕی زوحاکی سەلمیی ترمزی وناوبانگی عیسای ترمزی، لە ترمز کە شارێکە لە باشوری ئۆزبەکستان ساڵی 209ی کۆچی لە دایک بوە وساڵی 279ی کۆچی لە تەمەنی 70 ساڵیدا کۆچی دوایی کردوە، واتا دوای مردنی پێغەمبەر بە 198 ساڵ لەدایک بوە. 
ئیبن ماجە: نوسەرەکەی عەبدوڵڵا موحەمەد کوڕی یەزیدی کوڕی ماجەی رەبعیی قەزوینییە، لە وڵاتی فارس ساڵی 209ی کۆچی لەدایک بوە ولە رەمەزانی ساڵی 273ی کۆچی لە تەمەنی 64 ساڵیدا کۆچی دوایی کردوە، واتا 198 ساڵ دوای مردنی پێغەمبەر لەدایک بوە. 
ئەم بەڕێزانە گرنگترین سەرچاوەکانی حەدیسن لای ئێمە، ئەمانە کە باوەڕ وایە راستگۆترینیانن لە گواستنەوەی حەدیسەکانی پێغەمبەر بە ئیجماعی هەموو زانایانی ئیسلام لەسەر راستی وراستگۆیی گواستنەوەکانیان وبە دۆکومێنتکردنی هەموو حەدیسەکانی پێغەمبەر (د.خ.). وهەمووشیان عەرەب نین.. مەبەستم گومان کردن لە باوەڕیان نیە، بەڵام ئەوان عەرەب نین، واتا لە سەر خاکی دورگەی عەرەبی لەدایک نەبوون کە ئەسل وسەرچاوەی ئیسلامە. 
باشە، با ئیستا سەیر بکەین: 
ئێوە تێدەگەن ئەم ژمارانە (183 و 195 و 204 و 198 ) مانایان چیە لە ژیانی مرۆڤایەتیدا؟ زاناکانی زیندەوەرزانی ماوەی نێوان نەوەیەک ونەوەیەکیان بە 33 ساڵ داناوە، بە مانای ئەوەی ماوەی نێوان کۆچی دوایی پێغەمبەر وسەرهەڵدانی ئەم نوسەرانەی حەدیسەکان 6 نەوەیە... هەڵبەت زەمەن پێش دەکەوێت وئادەمیزاد گۆڕانکاریی بەسەردا دێت، جگە لە گۆڕانکارییە تایبەتەکانی گێڕەرەوەکانی حەدیسەکان کە مومکین نیە باوەڕیان پێبکرێت، لە رووی هاوسەنگی وبەردەوامییان... بە واتای ئەوەی رەنگە لە رۆژێکدا ئاقڵ بێت وسبەی شێت، یان ئەمڕۆ بێ ئابڕوو وسبەی ببێتە کەسێکی لە خوا ترس، وئادەمیزادیش لە بنەڕەتدا تاوانبار وخەتاکارە، چاکیش دەکەن وهەڵەش دەکەن، خێر وشەڕ وچاکە وخراپەیان تیادا کۆبۆتەوە وفریشتە نین وبێ هەڵە نین... کەواتە بابەتەکەمان لە بنەڕەتدا بوونی 6 نەوەی تەواو وساڵە کانە، کە ماوەیەکی زەمەنیی ونە، وکەس هیچی لەبارەوە نازانێت، هیچ شتێکی جێگیر بە بەڵگەی زانستی کە گومان وتەمومژ قوبوڵ نەکات بوونی نیە.. بۆ ئەوەی ورد بین بوخاری وموسلیم ونەسانی وترمزی وئیبن ماجە، هیچیان لەسەردەمی پێغەمبەردا نەژیاوەن وپێغەمبەریان نەبینیوە چونکە ئەسلەن لە سەردەمی پێغەمبەر یان هاوەڵانی پێغەمبەر یان شوێنکەوتوەکانییان لەدایک نەبوون ونەژیاون. 
ئەبو بكری سديق – لە نێوان 11 ک. هەتا 13 ک. حوکمی کردوە = 632 ز
عومەری کوڕی خەتاب – لە نێوان 13 ک. إلى 23 ک. حوکمی کردوە = 634 ز
عەسمانی کوڕی عەفان – لە نێوان 23 ک. إلى 35 ک. حوکمی کردوە = 644 ز
عەلی کوڕی ئەبی تالیب – لە نێوان 35 ک. إلى 40 ک. حوکمی کردوە = 661 ز
معاویەی کوڕی ئەبی سوفیان : 41 ک. – 60 ک.= 661 – 680 ز 
يەزيدی یەکەمی کوڕی معاويە : 60 ک. – 64 ک. = 680 – 683 ز
 معاويەی دوەمی کوڕی يەزيد : 64 ک. = 683 – 684 ز
 مەروانی کوڕی حەكەم : 64 ک. – 65 ک. = 684 – 685 ز
 عەبدول مەلیكی کوڕی مەروان : 65 ک.– 86 ک. = 685 – 705 ز
 وەلیدی یەکەمی کوڕی عەبدولمەلیک : 86 ک.– 96 ک.= 705 ز-715 ز
سولەیمانی کوڕی عەبدولمەلیک : 96 ک.- 99 ک. = 715 ز– 717 ز
عومەری کوڕی عەبدولعەزیز: 99 ک.- 101 ک. = 717 ز– 720 ز
 يەزيدی دوەمی کوڕی عەبدولمەلیک : 101 ک. – 105 ک.= 720 ز– 724 ز
هیشامی کوڕی عەبدولمەلیک: 105 ک.-125 ک.= 724 ک.– 743م
وەلیدی دوەمی کوڕی یەزیدی دوەم ( کوژرا) :  125 ک.-  126 ک.= 743 – 744 ز
یەزیدی سێیەمی کوڕی وەلیدی یەکەم : 126 – 126 ک.= 744 ز
ئیبراهیمی کوڕی وەلیدی یەکەم ( کوژرا ) : 126 ک.– 127 ک.= 744 ز
مەروانی دوەمی کوڕی محەمەد ( کوژرا ) : 127 ک.– 132 ک.= 744 ز– 750 ز
عەبدوڵای کوڕی محەمەد – سەفاحی أبولعەباس : 132 ک.– 136 ک.= 750ز – 754ز
 عەبدوڵای کوڕی محەمەد – ئەبو جەعفەری مەنسوور : 137 ک. – 158 ک.= 754 ز – 775 ز
محەمەدی کوڕی عەبدوڵا – أبو عەبدوڵا – ئەلمەهدی : 158 ک. – 169 ک.= 775 ز – 786 ز
 موسای کوڕی محەمەد – ئەلهادی : 169 ک. – 170 ک. = 786 ز – 787 ز
 هارونی کوڕی محەمەد – هارونە رشيد : 170 ک. – 193 ک. = 787 ز – 809 ز
محەمەدی کوڕی هارون – ئەلئەمین : 193 ک. – 198 ک.= 809 ز – 814 ز

بوخاری وموسلیم ونیسائی وترمزی وئیبن ماجە، هیچ کامیان خولەفاکانی راشدینن وخولەفاکانی موسڵمانەکان و والییەکانیان نەناسیوە ولەسەردەمەکانیاندا نەژیاون، تەنانەت لە دورگەی عەرەبیش نەژیاون.. کەواتە حەدیسەکانی پێغەمبەریان لەکوێوە هێناوە..؟ سەرچاوە ومەرجەعەکانیان کامانە بوون؟ شایەتحاڵەکانیان لەسەر حەدیسەکانی پێغەمبەر کێن...؟ کوان دەسنووسە ئەسڵییەکانی بە دەستوخەتی خۆیان نووسیویانەتەوە؟ بەواتای ئەوەی 200 یان 300 یان 500 حەدیس بهێنیت وهەمان ئەو دەقانە بە دەقە ئەسلییەکانیان بەراورد بکەین، کەواتە کوان ئەو دەسنووسانە؟ 
ئەمە دین وباوەڕ وشەریعەتە، نەک دیدگا ورای تایبەت بێت ئەوەی بە دڵمانە لێی هەڵبژێرین وئەوەی دڵمان نایانخوازێت فڕێیان بدەین. 
کوان خوتبەکانی هەینی؟
ناڵێم پەیامەکە 21 ساڵی خایاند، بەڵام وای دادەنێم تەنها 10 ساڵ بوو بێت وبا حسابی بکەین... 
مانگ 4 هەفتەی تیادایە، 4 رۆژی هەینی x   ساڵێک 12 مانگە= 48 گوتاری هەینییە، کە دەبێت لە کتێبەکانی بوخاریوموسلیم وئەوانی تردا بوونیان هەبێت.. کەواتە کوان ئەو گوتارانە؟ ئاخر باوەڕپێکراوە کتێبەکانی بوخاری وموسلیم وئەوانی تر هەزاران حەدیسی گشتی وتایبەتیان هێناوە کە دراونەتە پاڵ پێغەمبەر ونەیانتوانیوە یان نشوستییان هێناوە لەوەی باسی گوتارەکانی هەینی بکەن؟ تەنها یەک گوتاریش.. ئاخر ئەمە نامۆیە.. 
پرسیارەکان: 
کوان نووسەرەکانی پێغەمبەر (دخ) وکوان دەسنووسەکانیان..؟
کوان ئەوانەی نووسراونەتەوە ولە هەموو "ئال البیت"ەوە گواستراونەتەوە..؟ 
کوان نووسراوەکانی هاوەڵەکانی پێغەمبەر نووسیویانە..؟ 
کوان ئەوانەی گوتە وحەدیسەکانیان لەبەر کردوە لە کەسایەتییەکانی هاوەڵەکان وشوێنکەوتوە عەرەبەکان؟
ئایا پیاوانی دین گرێبەستیان لەگەڵ خولەفاکان لەسەر حیسابی دین کردوە؟
ئایا سەردەمی ئومەویی ناجێگیر هۆکار بوە بۆ شاردنەوەی ئەو حەدیسانە وساختەکردنیان؟
کێ دەسنووسە ئەسلییەکانی حەدیس وژیاننامەکان بە وردییەکانی وشایەتحاڵەکانیانەوە سووتاندوە؟ 
کێ بەرژەوەندی لە دیزەبەدەرخوونەکردنی راستییەکاندا هەبوە؟ 
ئایا ململانێی ئومەوییەکان لەگەڵ نەیارەکانیان وئەوانی تردا هۆکار بوە بۆ ئەو دیزەبەدەرخوون کردنە؟ 
ئەگەر نووسراوەکانی بوخاری وموسلیمتان لەبەردەمتاندا نەبینیایە ژیانتان لەم رۆژگارەدا چۆن دەبوو؟ 
کێ بەرژەوەندی لەوەدا هەیە قورئانی پیرۆز دوور بخاتەوە وبە حەدیسەکانی پێغەمبەری بگۆڕێتەوە کە گوایا لە دەمی پێغەمبەرەوە هاتون وهەموو ئەوەی حەرام کردوە کە خودای گەورە ئەسلەن لە کتێبەکەیدا حەرامی نەکردوە؟ 
ئاخر باوەڕپێکراوە میللەتی ئیسلام لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر (دخ) بە زیاتر لە 6 نەوە وزیاتر لە 183 ساڵ ولەدوای 24 خەلیفەی موسڵمانەکان حەدیسە کۆکراوەکانیان نیە؟ تاوەکوو موسڵمانە غەیرە عەرەبەکان کە نامۆن بە کەلتووری عەرەبی وخەسڵەتەکانیان، لە خوراسان ووڵاتی فارسەوە بۆ ئەوەی موسڵمانەکان لە گوتارەکانی پێغەمبەر ئاگادار بکەنەوە، هەر وەک ئەوەی ئال البیت وسەحابەکان ونووسەرەکان وکەسە باوەڕپێکراوەکان بوونیان نەبووبێت؟ وەک ئەوەی میللەتی عەرەب کە ئیسلام لە هەناوییەوە سەریهەڵداوە هەموو مردوون بوون. 
دەمانەوێ راستیی سەردەمەکانی 6 نەوە 183 ساڵ بزانین، چی روویداوە وکوان دەسنووسەکانی لە دەمی پێغەمبەرەوە نووسراونەتەوە...؟ کە جێگەی گومانن وحەدیسە گوماناوییەکان (احادیث ضنیە) وگێڕەرەوە نەناسراوەکان وزۆربەی دیدگای تاکە کەسیین.. دەبێ لەوە ئاگادار بین وبیرمان نەچێت کە زۆربەی دەسنووسەکان وئاسەوارەکانی شارستانییەکانی سۆمەرییەکان وبابلییەکان وفیرعەونییەکان چیدی گرنگترین شارستانی نین مرۆڤایەتی ناسیبنی هەتا ئیستاش ماون لەگەڵ ئەو هەزاران ساڵەی لە نێوانماندایە، لەگەڵ ئەوەی سەردەمی پێغەمبەر بە جیاوازییەکی زەمەنیی گەورە لەدوای ئەوانەوە هاتوە وبەشێوەیەکی رێژەیی لە سەردەمی ئیستامانەوە نزیکترە.. کەچی هەموو بەڵگەنامەکانی ونن...
ئەی ئەوانەی خۆیان بە زاناکانی میللەت دەزانن سوودمان پێبگەیەنن، ئایا پیلانگێری وخیانەتەکان ودزییەکان لە دین کراوە لەلایەن ئیسلامەکان خۆیانەوە؟ چونکە رۆژێک لە رۆژان نەمانخوێندەوە رۆم یان تەتەر یان مەغۆل یان فارسەکان یان هەر لایەک بێت هێرشی کردبێتە سەر مەککە یان مەدینە وداگیری کردبێت ئەگەر بۆ یەک رۆژیش بووبێت.. لەکاتێکدا خەلیفەکانی موسڵمانە عەرەبەکان کەعبەیان وێران کرد وسەحابەکانی پێغەمبەر وهەموو شوێنکەوتووەکانیان کوشت. 
خۆ ئەگەر خیانەت وپیلانگێڕی ودزی ولەناوبردن وسووتاندنی ئەنقەست هەبوە بۆ سووتاندنی حەدیسەکانی پێغەمبەر، دەبێت مەسەلەکە ئاشکرا بکرێت. بۆ زانینیش هیچی دەسنووسە ئەسڵییەکانی حەدیسەکان بوونیان نیە ولە هیچ سەرچاوە ومەرجەعێکدا باسیان نەکراوە، ئایا ئەوە واتای ئەوەیە هەموو کتێىەکانی بوخاری وموسلیم ونسائی وترمزی وئیبن ماجە، جێی باوەڕ نین وپشتیان پێ نابەسترێ ورەنگە ساختەش بن یان دەسکارییان کرا بێت؟ 
دەرگای گریمانەکان لەم بابەتەدا لەسەر پشت واڵایە... ئەی ئەوانەی خۆتان بە زاناکانی میللەت دەزانن ئەگەر دەترسن لەوەی میللەت شیرازەی دەسەڵاتتان لە دەست بسێنن ئەگەر بە حەقیقەتەکەیان زانی ئەمە پۆزشێکە لە تاوانێک قێزەونترە. 
ئیتر بە هیچ شێوەیەک وپۆزشەکان هەر چییەک بن نابێت لەسەر زمانی پێغەمبەرەوە قسە دروست بکەین وحەدیسی گوماناوی دروست بکەین کە سەرچاوەکانی نەزانراوە وبەبێ هیچ پشتڕاستکردنەوەیەکی مێژوویی مادی وراستەقینە. بەو شێوەیەش مەسەلەکە لە ساختەکاری ودەسکاریکردنی زۆری حەقیقەتە مێژووییەکانی ئیسلام بەدوور نیە، وگێڕانەوەی چیرۆکی درۆی خەیاڵی کە سەرچاوەکانیان نەزانراون وئەوەش بابەتمان نیە. 
بەوپێیەی موسڵمانم وباوەڕم بە تاکە خودا هەیە زانینی حەقیقەتی تەواوەتی نیگەرانی کردووم، ئەوەش مافێکی لۆژیکی وشەرعیی خۆمە.. 
چی لەو 183 ساڵە ونکراوەدا روویداوە؟ 

نزار حەیدەری/ بنکەی خوێندن ولێکۆڵینەوە عیلمانیەکان لە جیهانی عەرەبیدا.
سەرچاوە: وەکالەتی براپا بۆ هەواڵ.