بەختیار ئەحمەد ساڵح
پوختە
ئەم نوسینە بەدواداچوون بۆ بڕیارێکىی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدر دەکات بۆ بایکۆتکردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 11/11/2025، هەروەها بەدواداچوون بۆ پاڵنەرەکانی پشت ئەم بڕیارە (ناوخۆیی و ناوچەیی) دەکات، لێکدانەوە سیاسی و دامەزراوەیی و یاساییەکانی شیدەکاتەوە و سیناریۆی ئەگەری بۆ ڕێبازی ڕەوتی سەدر و دیمەنی سیاسی عێراق دەخاتە ڕوو.
پێشەکی
بڕیاری بایکۆت گوزارشتە لە قەیرانی متمانە لە نێوان هێزە سیاسییە کاریگەرەکان و ڕای گشتی عێراق. پرسیاری بنەڕەتی سەبارەت بە شەرعیەتی پرۆسەی هەڵبژاردن و ئەگەری چاکسازی و دەرئەنجامەکانی کێبڕکێی نێوان هێزە شیعەکان لە عێراق دەوروژێنێت. ئەم نوسینە هەوڵ دەدات لە ڕەهەندە ستراتیژییەکانی ئەم بڕیارە تێبگات و کاریگەرییەکانی لەسەر سەقامگیری و شەرعیەتی سیستەمی سیاسی بکۆڵێتەوە.
پرسیاری سەرەکى ئەوەیە: ئایا بایکۆت وەک ڤیتۆی کۆمەڵایەتی دەتوانێت بزوێنەری چاکسازی بێت، یان بە پێچەوانەوە بۆشایییەکی سیستماتیکی دروست دەکات کە کارەکتەرەکانى دیکەى خاوەن بەرژەوەندى پڕی دەکەنەوە؟
بەشی یەکەم: پاشخانی مێژوویی ڕەفتاری ڕەوتى سەدر
ڕەوتى سەدر لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەوە گەمەکارێکى کاریگەر بووە لە گۆڕەپانی سیاسی عێراقدا، بە پێکهاتە ئایینی و سیاسییە پۆپۆلیستیەکەی جیا دەکرێتەوە کە وای لێدەکات بنکەیەکی جەماوەری فراوانى لە شارە شیعەکان و بەتایبەتی لە بەغدا و سەڵاحەدین و نەجەف هەبێت. ڕەوتەکە بە ڕۆڵەکانی چالاکییە پەرلەمانییەکان، کشانەوە، ناڕەزایەتی چەکداری یان ئاشتیانە دەناسرێتەوە، نمونەى ڕووداوەکانی ساڵی ٢٠١٩-٢٠٢٢ و دواتر دەرکەوت لە کشانەوە و گەڕانەوە بۆ چالاکیی سیاسی بە شێوەی جۆراوجۆر.
کشانەوەی سەدرییەکان لە دامودەزگاکان و پەرلەمان چەندین جار وەک ئامرازێک بۆ گوشار یان دەربڕینی ناڕەزایی بەرامبەر بە چەمکەکانی هاوپەیمانی و گەندەڵی بەکارهێنراوە، ئامادە نەبوونیشی لەسەر سندوقەکانی دەنگدان، کاریگەرییەکی بێ سنووری لەسەر ڕێژەی بەشداریکردن و نەخشەی هەڵبژاردنە ناوخۆییەکان هەبێت.
بەشی دووەم: پاڵنەرەکانی بایکۆتکردنی هەڵبژاردنەکانى 11/11/ ٢٠٢٥
1. فاکتەری ناوخۆیی:
أ. بێزاری لە ئەدای سیاسی: بۆچونى باڵادەست لە نێو سەرکردە و بنکەی ڕەوتەکەدا ئەوەیە کە چینی سیاسی نەیتوانیوە خزمەتگوزاری بگەیەنێت و چاکسازی ئەنجامبدات و پشکپشکێنەی حزبی و تائیفی لەسەر حیسابی بەرژەوەندی گشتی بەردەوامیان هەیە.
ب. یاسای هەڵبژاردن و دیاریکەرەکانی: ڕەوتى سەدر هەر هەموارکردنێکى یاسای هەڵبژاردن یان میکانیزمی دەنگدان و دابەشکردن ڕەتدەکاتەوە و پێی وایە کە شانسی بزووتنەوەکە لاواز دەکات و سوود بە هێزە ڕکابەرەکانی دەبەخشێت.
ت. پاراستنی بنکەی جەماوەری: سەرکردایەتی بایکۆت وەک ئامرازێکى فشار بەکاردەهێنێت بۆ پاراستنی شکۆمەندی خۆی لەنێو پێکهاتەکانیدا و نیشاندانی ئەوەی کە هاوبەش نییە لەگەڵ سیستمی حوکمڕانی ئێستا.
2. فاکتەری هەرێمی و نێودەوڵەتی
أ. فشارە هەرێمییەکان: گرژییە هەرێمییەکان لە نێوان زلهێزەکانی دەوروبەری عێراقدا توندتر بوون (کێبڕکێی ئەمریکا و ئێران و گرژیەکانی ئیسرائیل لە ناوچەکەدا)، ئەمەش لە بژاردە تاکتیکییەکانی ڕەوتەکەدا ڕەنگ دەداتەوە.
ب. حیساباتی کاریگەریی ناوچەیی: ڕەنگە سەرکردایەتی ڕەوتەکە پێی وابێت کە ئەگەر بەشداری کردنى دەیکێشێتە ناو لێکتێگەیشتنەکانی پەیوەست بە قبوڵکردنی کاریگەریی ئەو کارەکتەرە ناوچەییانەی کە نایەوێت لە ڕووی سیاسییەوە پەیوەندیی لەگەڵیان هەبێت.
3. پاڵنەرە تاکتیکی و ستراتیژییەکان: مەرج نییە بایکۆت بە مانای کشانەوەی کۆتایی بێت؛ بەڵکو ڕەنگە تاکتیکێک بێت بۆ ڕێکخستنەوەى بژاردەکانى بەردەم ڕەوتەکە لە ناوخۆ و دەرەوە، و فشارخستنە سەر دەسەڵات بۆ ملدان بە خواستەکانى یان دانانى مەرج بۆ گەڕانەوە.
بەشی سێیەم: کاریگەرییەکانی بایکۆت
1. لەسەر نەخشەی پەرلەمانى و سیاسی: نەبوونی ڕکابەرێکی وەک سەدر، ڕێگا بۆ بەهێزکردنی چوارچێوەی هەماهەنگی و هێزە تەقلیدییە شیعەکان دەکاتەوە، کە ڕەنگە ڕەنگدانەوەی گۆڕانکاری لە دابەشکردنی کورسییەکان و لەدەستدانی ڕێژەی جەماوەری ڕەوتەکە هەبێت.
2. لەسەر پرسی چاکسازی: توانای ئەنجامدانى هەر پرۆژەیەکی چاکسازی کە لەلایەن ڕەوتی سەدرەوە پاڵپشتی دەکرێت بۆ جێبەجێکردنی کەم دەبێتەوە، چونکە نوێنەرایەتی لە پەرلەمان مەرجێکی گرنگە بۆ بەدواداچوونی ئەو پرسانە.
3. لەسەر شەرعیەتی هەڵبژاردن: بایکۆتکردن لەلایەن ڕەوتێکی گەورەوە گومانەکان لە سەر شەرعیەتی هەڵبژاردنەکان زیاد دەکات، بەتایبەتی ئەگەر لەگەڵ کەمبوونەوەی ڕێژەی بەشداریکردن لە پارێزگاکاندا بێت کە بنکەی سەدرییەکان ڕێژەیەکی زۆری دەنگدەران پێکدەهێنن.
4. لەسەر سەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئاسایش: ئەگەری بەریەک کەوتنى کۆمەڵایەتی و جەمسەرگیری لە نێوان بنکەی ڕەوتەکە و پارتە سیاسییە ڕکابەرەکان زیاتر دەبێت، لەگەڵ مەترسی خۆپیشاندان و مانگرتن کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ئیدارەی دەوڵەت هەبێت.
5. دووبارە خۆ ڕێکخستنەوەى ڕەوتەکە: ڕەنگە بایکۆت وەک دەرفەتێک بێت بۆ دووبارە خۆڕێکخستنەوەى ناوخۆیی و ڕاکێشانی هێزی نوێ بۆ ناو ڕەوتەکە، یاخود گواستنەوە بێت بۆ فۆرمێک لە کردەوەی سیاسی مەدەنی ناپەرلەمانی.
بەشی چوارەم: شیکاری سیناریۆ ئەگەرییەکان
سیناریۆی یەکەم: بەردەوامی بایکۆت: دەبێتە هۆی فەراهەمبوونى نەخشەیەکی سیاسی کە چوارچێوەی هەماهەنگی زاڵ دەبێت بەسەریدا و تواناکانی چاکسازی و زیادبوونی ناڕەزایەتی شەقامەکان گەشە دەکەن. ئەم سیناریۆیە مەترسی قووڵکردنەوەی گۆشەگیریی سیاسی ڕەوتەکە و لەدەستدانی ڕۆڵی دامەزراوەکان دروست دەکات.
سیناریۆی دووەم: گەڕانەوەی مەرجدار: پێویستی بە ئیمتیازاتی سیاسی هەیە (هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن/گەرەنتی بەشداریکردنی دادپەروەرانە) یان نێوەندگیری ناوخۆیی/نێودەوڵەتی. ڕێگە بە ڕەوتەکە دەدات پێگەی خۆی بەدەستبهێنێتەوە ئەگەر مەرجەکانى ێبەجێ بکرێت.
سیناریۆی سێیەم: پاشەکشەی کاتی و گەڕانەوەی دواتر: بایکۆت وەک ئامرازێک بەکاردەهێنرێت بۆ کۆنتڕۆڵکردنی توڕەیی جەماوەر و دووبارە ئامادەکردنەوە، دواتر گەڕانەوەی کاتێک هەلومەرجى ناوچەیی یان ناوخۆیی دەگۆڕێت.
بەشی پێنجەم: ڕاسپاردە سیاسییەکان
1. بۆ هێزە سیاسییە عێراقییە غەیرە سەدرییەکان: ڕێبازێکی گونجاو بگرنەبەر بۆ کۆنتڕۆڵکردنی دووبەرەکی و کردنەوەی کەناڵی دانوستانی ڕانەگەیەندراو لەگەڵ ڕەوتی سەدر و کارکردن بۆ باشترکردنی شەفافیەت و حوکمڕانی بۆ نەهێشتنی بیانووی بایکۆت.
2. بۆ کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان: پاڵپشتی چاودێریکردنی هەڵبژاردن و پێشخستنی هەڵمەتی هۆشیاری لەسەر گرنگی بەشداریکردن، جگە لە چاودێریکردنی یەکپارچەیی پرۆسەکانی هەڵبژاردن.
3. بۆ دەسەڵاتدارانی چاودێری (دەزگاکانی هەڵبژاردن): باشترکردنی میکانیزمی تۆمارکردن و دەنگدان، و بەرزکردنەوەی ڕێوشوێنە تەکنیکییەکان بۆ ڕێگریکردن لە دەستکاریکردن.
4- بۆ ڕەوتی سەدری: گرتنەبەری ستراتیژێکی ڕوون لە نێوان بەشداریکردن و بنیاتنانی ئەڵتەرناتیڤی مەدەنی دامەزراوەیی، دوورکەوتنەوە لە ڕەوتى ڕووبەڕووبوونەوە کە ڕەنگە ببێتە هۆی گۆشەگیریی درێژخایەنى ڕەوتەکە.
ئەنجام
بایکۆتی موقتەدا سەدر بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی 2019 هەنگاوێکی بەرچاو بوو بۆ پێشەوە لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا، بەڵام بایکۆتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی 11/11/٢٠٢٥، نیشاندەری قەیرانێکی قووڵترە کە پەیوەندی بە متمانەی گشتی بە دامەزراوە سیاسییەکان و توانای دەسەڵاتەوە هەیە بۆ جێبەجێکردنی چاکسازیی جددی. دەرئەنجامی ئەم بڕیارە بەندە بە هەلومەرجی ناوخۆیی و ناوچەییەوە، هەروەها بە توانای لایەنە عێراقییەکان بۆ گۆڕینی دۆخی گرژی بۆ گفتوگۆیەکی بنیاتنەر کە پەنجەرەیەک بەڕووى چاکسازی بکاتەوە.
لە لۆژیکی ڕەوتی سەدردا بایکۆت کشانەوە نییە؛ ئامرازێکی فشارە، بەڵام تا سیگناڵەکانی چاکسازی کۆنکرێت و پێوانەکراو دەبن، هاوسەنگی نێوان فشاری بەسوود و زیانبەخش بەناجێگیرى دەمێنێتەوە. ئەم تەڵەیە تەنیا لە ڕێگەی چاکسازی هەنگاو بە هەنگاو، لەسەر بنەمای ڕێسا، سنووردارکردنی ڕۆڵی سیاسی هێزە چەکدارە نادەوڵەتییەکان، شەفافیەتی دارایی و لێپرسینەوەی خزمەتگوزاری دەتوانرێت بشکێنرێت؛ ئەگەرنا، خولی بەشداریکردن/بایکۆت دووبارە بەرهەم دەهێنرێتەوە، هەر جارێک بە تێچووی زیاتر.
