شارپرێس: حلمی رەسول رەزا
لەكاتێكدا سەرۆكی ئەمەریكا دەرگاكانی جەنگی ئەتۆمی دادەخات، دەرگای فراوانتر لەبەرانبەر جەنگی نوێدا دەكاتەوە، كە چەك لەم جەنگەدا رۆكێتی ئێرانی و كوریای باكور نییە، بەڵكو دۆلاری ئەمەریكی‌و یوانی چینییە. 

بڕیاری ئەمەریكا بەدانانی رەسم بەنرخی 50 ملیارد دۆلار لەسەر هاوردەكانی وڵاتی چین هەمان وەڵامدانەوەی یەكسانی هەبوو لەلایەن ئەو وڵاتەوە، كە ئەمە ئاماژەیە بۆ دەستپێكردنی دەنگەكەو لەگەڵ دروستبوونیشی ترسەكانیش زیاد دەكەن، پرسیارەكە لەوەدایە ئەمەریكا تا چ رادەیەك دەتوانێت هەژمونی دۆلار و سیستەمی بانكی لەبەرژەوەندی خۆیدا بقۆزێتەوە؟

دۆلاری ئەمەریكی
دۆلاری ئەمەریكی لەماوەی سەد ساڵی رابردوودا توانیویەتی لەسەرجەم بازارەكانی جیهاندا شوێنی خۆی بپارێزێت‌و بووەتە یەدەگی نەختینەیی لە زۆربەی وڵاتانی جیهان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان، ئەمەش بەشێوەیەكی گشتی وای لە سروشتی سیستەمی نەختینەی جیهانی كردووە هەژموونی ئابووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكای پێوە دیار بێت.

جەنگی جیهانی یەكەم وایكرد كێشەی ئابووری بۆ وڵاتانی ئەوروپا پەیدا بێت بەتایبەتی بریتانیا، ئەمەش وایكرد دۆلار بە شێوەیەكی بەرچاو لەبازارەكانی جیهاندا لەگەڵ جونەیهی ئیستەرلینی بەرزبێتەوە. 

لەگەل نزیكبوونەوەی جەنگی جیهانی دووەمیش، بەتایبەت لەیۆلیۆی 1944، رێككەوتننامەی "بریتۆن وودز" واژووكرا، كە تێیدا رێسای نوێی سیستەمی نەختینەیی جیهان دامەزرا، هەروەها ریككەوتن كرا لەسەر دامەزراندنی دامەزراوەیەكی دارایی نەختینەیی، كە لە پاشاندا دامەزرا، ئەویش سندوقی نەختی نێودەوڵەتی بوو.

سیستەمێكی نەختی نوێ دامەزرا لەسەر بنەمای پێكەوە بەستنی دراوی ئەندامەكانی بەزێڕ، یان دۆلار، لە میانی نرخی جێگیرەوە، ئەوەشی تێدا بوو، كە ئەمەریكا پەیمانیدا دەكرێت دۆلار بگۆردرێت بە زێڕ، لەو كاتەدا ئەمەریكا بەتەنیا خاوەنی 25 ملیۆن دۆلار بوو لەقەبارەی سامانی دارایی جیهانی، كە بریتی بوو لە 38 ملیۆن دۆلار، واتە بەسێ یەكی بەرهەمی زێڕی جیهانی دەخەمڵێنرا.

ئەمە سەرەرای ئەوەی بەرهەم هێنانەكەی نیوەی قەبارەی بەرهەم هێنانی جیهانی بوو لەو كۆمەڵەیەدا، لەو كاتەدا ئەمەریكا تاكە وڵات بو دەیتوانی شتومە‌كی كشتوكاڵی و خواردەمەنی بنێرێتەوە دەرەوە، ئەمە جگە لە بەرهەمەكانی پیشەسازی و سەرمایە، بۆیە وڵاتان قبوڵكردنی ئەم دراوەیان بە شتێكی سروشتی زانی، لەگەل ئەوەشی سەرۆكی پێشوتری ئەمەریكا " نیكسۆن" پەیوەندی نێوان ئالوگۆری دۆلارو زێڕی لە ساڵی 1971دا هەڵوەشاندبوەوە، كەچی دۆلار بەردەوام بوو لە هەژمون كردن بەسەر مامەڵە ستراتیجیەكان و جولانەوەی ئالوگۆری دارایی لە دامەزراوە بانكیەكانی جیهاندا.

چەندین هۆكار هەبوون وایكرد دۆلار پارێزگاری لەو مەركەزییەت و شوێنی خۆی بكات لە بازارەكانی جیهاندا، لەوانە چڕی ئالۆگۆر، بەوەی دۆلار لە 90% ی گرێبەستە بازرگانیەكان لەسەر ئاستی جیهاندا بەكاردەهێنرێن و دەچێتە ئالوگۆڕپێكردنەكانی جیهانی بە چڕی و بە قەبارەی 87% لە كۆی هەڵس و كەوت پێكردنەكان – تعاملات-، لەلایەكی ترەوە دۆلار دراوی كاڵا بنەرەتیە ستراتیجیەكانە لە جیهاندا وەك – نەوت-، ئەمە جگە لەوەی پێك هاتەیەكی بنەرەتیە بۆ یەدەگی نەختی دراوەكانی تر.

بەوەی ئەمەریكا خاوەن دراوی سەرەكی نێو دەوڵەتیە، تایبەتمەندیەكی نا هاوسەنگی هەیە بە بەراورد لەگەل وڵاتانی تر، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە تواناكانیەوە هەیە لە دەركردنی ئامرازەكانی قەرز، كە سنوری نێودەوڵەتی بەزاندوە، و دەتوانێ دراوی زیاتر چاپ بكات بەبێ ئەوەی كارێگەری لەسەر ئاستی گشتی ئابوریەكەی هەبێت.

لە قەیرانی دارایی جیهانی ساڵی 2008، ئەمەریكا پەنای بردە بەر سیاسەتی دارایی فراوانخوازی لە نمونەی زیادكردنی خەرجی گشتی و زیاد كدرنی كورتهێنانی بودجە و دابەزاندنی نرخی سوو تا رادەی سفر، هەمو ئەم رێكارانەش نەبونە مایەی ئەوەی وەبەرهێنەكان لە ئەمەریكا و بەتایبەتی چین كە وەبەرهێنانەكانیان زیاد بكەن لەگەڵ هەبونی ئەو قەیرانە ئابوریەشدا.

بەم شێوەیە ئەمەریكا توانی هەژمونی دۆلار وەك خۆی بهیڵێتەوە لە یەدەگی نێودەوڵەتیدا و ولاتان وا لێبكات پارێزگاری لە یەدەگەكانیان و وەبەرهێنانەكانیان بە دۆلار بكەن، لەهەمان كاتدا ئەمەریكا دەیتوانی خەرجیەكانی زیاد بكات بەبێ ئەوەی كاریگەری لەسەر هاوڵاتیەكانی هەبێت.

دۆلار وەك ئامرازێك بۆ بەدەستهێنانی ئامانجی سیاسی
ئەمەریكا جۆرەها شێوەی فشار پەیرەو دەكات، لەوانە سەپاندنی سزای داراییە بەسەر هەندێ لەو وڵاتانەی بە "لادەر" ناوزەندیان دەكات، وەك عێراق لە كاتی جەنگی دووەمی كەنداودا، یان سزاكانی سەر كوریای باكور بەهۆی بەرنامە ئەتۆمیەكەیەوە، یاخود ئەو ولاتانەی پاڵپشتی تیرۆر دەكەن، وەك ئێران و لیبیا، یاخود وڵاتە نا دیموكراتیەكانی لە نمونەی "میانمار و هاییتی".

سزای دارای جەخت لەسەر فكرەی چون و هاتنی دۆلار  بۆ وڵاتی سزا دراو دەكاتەوە، ئەمەش كاریگەری فراوانی دەبێت لەسەر ئەو شوێنە و تەنها لەكارخستنی ئوسولی دارایی و سنورداركردنی هەڵس و كەوتكردن بە دۆلارەوە ناگرێتەوە، بەڵكو بەربەست بۆ بازرگانیش دروست دەكات بەهۆی بەربەست دروست كردن لە پێدانی ئەو دراوەی لەبەرانبەر شمەكی هاوردەو خزمەتگوزاری ‌ دەدرێت.

ئەمەریكا هەلدەستێ بە چاودێری كردنی سیستەمی دارایی جیهانی بۆ دلنیابوون لە پەیوەست بوونی بە جێبەجێكردنی سزاكانی خۆی یان سزا نێودەوڵەتیەكان، ئەمەش لە دوو رێگاوە ئەنجام دەدات، یەكەمیان دامەزراوە داراییە تایبەتەكانی لە نمونەی بانك كە هەڵدەستن بە ئاگاداركردنەوەی حكومەتی ئەمەریكی دەربارەی هەر پێشێلكارییەكی راستەقینە یان -پێویست بوو- لەگەڵ ئەنجامدانی سڕكردنی ئەو پارانەی حەواڵەكراون تا رادەی رەتكردنەوەی ئالوگۆڕكردنی داراییش دەگرێتەوە.

هەرچی رێگەی دووەمە، لە رێگەی پشكنینی بانكەكانەوە یاخود لێكۆلینەوەكانی نوسینگەی چاودێری ئوسولەكانی بیانی سەر بە وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریكیەوە، یان لە میانی هەندێ سەرچاوەی باوەڕپێكراوەوە ئاگاداری حكومەت دەكرێتەوە لە تیوەگلانی ئەو لایەنەی پەیوەست نەبوە بە سزا سەپێنراوەكانەوە.

لە دۆخی دەركەوتنی تێوەگلانی یەكێك لە دامەزراوە داراییەكان لە پرۆسەی ئالوگۆری دارایی تایبەت بە سزاكان، ئەوا دامەزراوەكە بانگ دەكرێت و لێكۆڵێنەوەی لەگەلدا ئەنجامدەدرێت و سزای بەسەردا دەسەپێت یان لەلایەن دادگاوە سزای بەسەردا دەدەن، نوسینگەی چاودێری سامانە داراییەكان سەدان ملیۆن دۆلاری وەك سزا داناوە بۆ ئەو دامەزراوە داراییانەی ئەمەریكا و بیانیەكان بەهۆی پایەند نەبونیان بە ئالوگۆركردنی دراو بۆ ئەو وڵات و دامەزراوانەی كە سزایان بەسەردا سەپێنراوە.

نوسینگەی نابراو لیستێك دروست دەكات بۆ كەسایەتی و كۆمپانیاو قەوارە قەدەغەكراوەكان، پاشان لە هاوڵاتیانی ئەمەریكاش قەدەغە دەكات هەڵس و كەوتیان لەگەلدا بكەن، هەروەها دامەزراوە داراییە نێودەولەتیەكانیش هەمان لیستیان هەیە، بۆ هاوكاری و پێدانی قەرزی نێودەولەتی بۆ وڵاتە جۆراوجۆرەكان ئەمەش ئامرازێكی ترە لە جبەخانەی ئەمەریكا، دیارە ئەم یاسا و رێكارانە بەربەست بۆ ئەو قەوارە سزادراوانە دروست دەكات هەڵس و كەوت بە دۆلارەوە نەكەن، ئەمەش دەبێتە لەكارخستنی تەواوەتی ئابوری ئەو شوێنە، بەتایبەتی 90% هەڵس و كەوتە نێودەوڵەتیەكان بە دۆلار ئەنجام دەدەرێت.

پاشان ئەمەریكا میكانیزمێكی تر بە كاردەهێنێت ئەویش مادەی 311 ی یاسای نیشتمانی ئەمەریكیە، كە بە پێی ئەو یاسایە وەزارەتی گەنجینە سەرپشك كراوە؛ هەر دامەزراوەیەكی دارایی یان حكومی یان هەرلایەك ئاسانكاری بكات بۆ سپی كردنەوەی پارە، لەسەر بنەمای ئەو تاوانباركردنە هەڵس و كەوتی دارایی لەگەلدا قەدەغە دەكرێت، ئەمەش لە ساڵی 2015 دا رویدا لەگەل بانكی " دلتا ئاسیا"ی چینی، وەزارەتی گەنجینە بە سەرچاوەی دڵەراوكێی بنەرەتی ئەژماری كرد لە سپی كردنەوەی پارەدا، بەوەی گومانی ئەوەی لێكراوە هەلس و كەوتی دارایی لەگەڵ كوریای باكوردا كردبێت، ئەمەش بوە هۆی لەدەستدانی 34% پارە خەتوەكانی لە چەند رۆژێكدا، و پاشان خرایە ژێر چاودێریەوە و حكومەتی چینی ئەو پارە دانراوانەی گومانی لێی هەبو، سڕ كرد.

لە كاتیكدا نێوانی چین و ئەمەریكا بە قۆناغێكی مەترسیداردا گوزەر دەكات؛ بەهۆی جەنگی بازركانیەوە و سەپاندنی رەسم لەلایەن هەردولایانەوە لەسەر كاڵاكانی یەكتری، رۆژنامەی " دیلی بیست" ئەمەریكی رەهەندێكی تری كێشەی نێوانیانی ئاشكراكردوە بە تێوەگلانی كوریای باكورەوە، رۆژنامەكە ئاماژەی بە بریارێكی ئیدارەی ترەمپ كردوە لەم ساڵدا؛ بە جێبەجێنەكردنی یاساكانی پارە سپی كردنەوە دژی دوو بانكی چینی گەورە، ئەوانیش بانكی كشتوكاڵ و نۆژەنكردنەوەی چینین، ئەمانە گومانی ئەوەیان لێدەكرێت هەڵس و كەوتیان لەگەل كۆریای باكوردا كردبێت.

هەرچی كۆتا سزای ئەمەریكای جێبەجێكراوە لەسەر روسیا بە رێكەوتن لەگەڵ یەكیتی ئەوروپا، تایبەتە بە دانانی كۆت و بەند‌ لەسەر قەرزە دەرەكیەكانی، ئەمەش كاریگەری هەبوە لەسەر نەرۆیشتنی سەرمایە بۆ روسیاو كەمبونەوەی قەبارەی نەختی بیانی ئالوگۆڕپێكراو لە كەرتی تایبەتدا به گوژمی 37 ملیارد دۆلار لە ساڵی 2014، هەروەها فشار لەسەر روسیا دروست كراوە بە جێبەجێكردنی سزا لەسەر كەسایەتی و قەوارە روسیەكان – دیاریكراو- لە مامەڵەكردن بە دۆلارەوە. 

لەلایەكی ترەوە ئەمەریكا توانی ئێران داببڕێت لە سیستەمی دارایی جیهانی، لە ساڵی 2006ەوە ئەمەش بەهۆی چالاكیە ئەتۆمیەكانیەوە بو، بە شێوەیەك هەر هەڵس و كەوتێكی بازرگانی و دارایی لەناو سنوری ئەمەریكادا لێ قەدەغە كرد، جگە لەوەش رێگری و بەربەستی بۆ دروست كرد لە مامەڵە كردن بە دۆلارەوە لەناو دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و وڵاتانی تریش. بەجۆرێك لە پاش مۆكردنی رێككەوتنامەی ئەتۆمیش؛ هەرچەندە هەندێ سزای نێودەوڵەتی لەسەر ئێران لابرا لەبەرانبەر سڕكردنی هەندێ چالاكی ئەتۆمیدا، بەڵام ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیای بیانی وەبەرهێنانەكانیان لە ناو ئێران سنورداركرد ئەمەش بەهۆی ترس لە سزاكانی ئەمەركا لەسەر ئەو ولاتە، تا ئێستاش مامەڵەكردنی ئێران بە دۆلار پەیوەستە بە سزاكانی سەری لە رێگەی سیتەمی دارایی ئەمەریكیەوە، سەرەرای ئەو سزایانەی لەسەر هەندێك كەسایەتی و دامەزراوە لە نمونەی سوپای پاسداران بەهۆی پشتگیری كردنیان لە تیرۆر بەردەوامە.

بژاردە جێگرەوەكان بۆ رزگار بون لە دراوی سەوز –دۆلار-
وەك پێشتر ئاماەی پێكرا، دۆلار یەكێكە لەو ئامرازە كارایانەی بەدەست ئەمەریكاوەیە بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی دەرەوەی، ئەمەش وای لە هەندێ لە شیكاركارە ئابوریەكان كردوە بەهۆی ئەدائی لاوازی ئابوری ئەو وڵاتەوە دیراسەی جێگرەوەكانی دۆلار بكەن، دیارە یەدەگی دۆلاریی نەختی لە زۆربەی وڵاتانی جیهان بۆتە هۆی لەدەستدانی بەهاكەی‌، ئەمەش هەرەشەیە بۆسەر بەرژەوەندی وڵاتان، چ ئەوانەی پێشكەوتون یان تازە پێگەیشتون، بە تایبەتی تائێستاش ئابوری ئەمەریكا بەدەست كۆمەڵێك بەربەستەوە دەناڵێنێ لەگەڵ پاشەكشەی ناردنە دەرەوەكانی، سەرەرای بەرزبونەوەی قەبارەی قەرزی ئەمەریكی بۆ 21 تریلیۆن دۆلار، واتە زیاترە لە كۆی بەرهەمی گشتی ناوخۆی ئەمەركی كە بە 17 تریلیۆن دۆلار خەملێنراوە.

ئەمەش وای كرد هەندێ لە وڵاتان بیر لە جێگرەوەی دۆلار بكەنەوە، لەوانە پەنا بردن بۆ پرۆسەی جێگرەوە وەك یەدەگی بیانی، و هەندێ لە ولاتان لە پێشەوەشیاندا چین و روسیا دەیانەوێ یەدەگانیان بە دۆلار كەمبكەنەوە لە بەرژەوەندی دراوەكانی تردا لە نمونەی یۆرۆ، سەرەرای زێڕ، سەرەرای پشت بەستن بەو كاڵایانەی كە نرخ و بەهای دۆلار كەمدەكاتەوە لەسەر حسابی دراوی ولاتانی تر كە خاوەن ئابوریەكی گەشەسەندون وەك –یەن، یۆرۆ-یوان-. 

جێگرەوەیەكی تر خۆی لە دامەزراندنی دامەزراوەی دارایی تردا دەبینێتەوە كە دور بێت لە هەژمونی ئەمەریكا، هەریەك لە چین، روسیا، هیند، بەرازیل، باشوری ئەفرقیا كۆمەڵەیەكی ئابوری یەكسانیان لە شێوەی كۆمەڵەی وڵاتە پیشەسازیە گەورەكان دامەزراندوە بەمەبەستی رەتكردنەوەی هەژمونی رۆژئاوا لەسەر ئابوری و سیاسەتی جیهانی، ئەمەش بە وڵاتانی – پرێكس- ناسراوە، مەبەست لێی دامەزراندنی سیستەمێكی نەختیە كە عەدالەت و هاوسەنگی زیاتری تێدا بێت لە پەیوەندیە ئابوریە نێودەوڵەتیەكاندا و ببێتە سیستەمێكی جێگرەوە بۆ روبەروبونەوەی ئەو كۆت و بەندانەی لەسەر پەیكەری ئێستای سیستەمی دارای و نەختی و پارەداركردنەوە هەیە لە رێگەی پارەداركردنی پرۆژە بنچینەییەكان و چارەسەركردنی كێشەكان و پێدانی قەرز بە شێوەیەك؛ رۆڵی زۆر بە دۆلار نەدات.

هەروەها هەندێ لە وڵاتانی تر روەو مامەڵە كردن دەرۆن بە دراوی ناوخۆیی، لەم روەوە چین چەند رێكەوتنێكی مۆركردوە بۆ پارەداركردنی چەند مامەڵەیەكی نێودەوڵەتی بە دراوی " یوان"، لە دیارترین ئەو رێكەوتنانە بریتیە لە گۆڕێنەوەی نێوان فڕەنك و یوانی چینی، لەلایەكی ترەوە روسیا دەیەوێ كەمتر پشت بە دۆلار ببەستێت لە رێگەی رێكەوتنامەكانیەوە بەوەی هەڵس و كەوت لەگەڵ دراوی نیشتمانی و بكات لەگەل چین و هیندو ئێران.

سعودیەش لەلای خۆیەوە، لە ساڵی 2016 رێككەوتنێكی لەگەل چیندا مۆركرد، بەپێی بەندەكانی هەلس و كەوتی بازرگانی لە نێوانیان بە یوان و ریاڵی سعودی دەبێت، ئەمەش لێدانێكی قورس دەبێت بۆ دۆلار، چونكە دامەزراندنی سیستەمی نرخی خەرجی راستەوخۆ لە نێوان هەردو دراوی یوان و ریال وا لە پەكین دەكات نەوتی سعودی بە دراوی نیشتمانی بكرێت لە داهاتودا و ئەمەش بە زیان بۆ دۆلار دەشكێتەوە.

لە راستیدا پێویستە چارەسەرێك بۆ سیستەمی نەختی نێودەوڵەتی بدۆزرێتەوە بە شێوەیەك بەرژەوەندی هەموو لایەك بپارێزێ و بۆچونەكان زیاتر روەو  پێشنیارەكەی " لورد جۆن مینارد" كە لە دانوستانەكانی " بریتۆن وودز" ی ساڵی 1944 دا كردبوی دەربارەی سیستەمی نەختی نێودەولەتی؛ كە وای دەبینی پێویستە یەدەگە نێودەولەتیەكان رێكبخرێن لە مییانی دامەزراوەیەكی نێودەولەتی فرە لایەن لە نمونەی سندوقی نەختی نێو دەولەتی.

بەڵام سەختە رێكەوتنێكی تەوافقی لە نێوان سەرجەم وڵاتەكاندا بدۆزرێتەوە بەهۆی پێكدادانی سیاسەتەكانیان و بەرژەوەندیە دارایی و نەختیەكانیانەوە، بۆیە جێگرە هەرێمایەتیەكان لۆجیكی ترە، بەوەی هەر كۆمەڵە وڵاتێك و هاوبەشەكانیان خۆیان رێكبەخەن بە پشت بەستن بە دراوە ناوخۆیەكانیان سەرەرای بەكارهێنانی زێڕ لە یەكلاییكردنەوەی ئالوگۆڕە بازرگانیەكانیان، ئەزمونیش لەم بارەیەوە هەیە لە نێوان چین لەلایەك ، توركیاو بەرازیل و یابان و روسیا لەلایەكی ترەوە، پاشان دەكرێ سیستەمی نەختی نێودەولەتی شێوەی ناوچەو هەرێمایەتی وەربگرێت؛ ئەمەش وا دەكات سیستەمی نەختی دادگەری و سەقامگیری زیاتری تێدا جێبەجێبكرێت.