شارپرێس:
ڕاپرسییەك بەرجەستەی وەرچەرخانێكی ڕیشەیی دەكات لە نزیككردنەوەی گەنجانی عەرەبی لە ڕاستی ڕووداوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دوای بەهاری عەرەبی و بێمتمانەییان بە پیاوانی ئاینی و ئەو ڕەووتانەی لەسەر ئیسلامی سیاسی هەژمار دەكرێن.

هەمیشە واباوە جیهانی عەرەبی وا وێنا دەكرێت، كە جیهانێكی ئاینداری و بەیەكەوەگونجاوە لە ڕووی دانیشتوانەوە، لە ڕووی شارستانییەوە كۆنەپارێزە. بەڵام بە گوێگرتن لە سامپڵی بەشێك لە دانیشتوانی ناوچەكە و هەستەكانیان، ئەنجامەكان شۆكهێنەر بوون.

ئەو لێكۆڵینەوە بەدواداچوونكارییانەی (استقصا‌و) تۆڕی "بارۆمیتر" ی توێژینەوەكاری سەربەخۆ لە 10 دەوڵەتی عەرەبی – بە فەڵەستینیشەوە- ئەنجامی داون، ئەوەیان بۆ دەركەوتووە كە متمانەداری بەرامبەر سەركردە ئاینییەكان لەم ساڵانەی دوایدا لەكەمی داوە.

متمانەداریش بەرامبەر بزووتنەوە ئیسلامییەكانی وەك حەماس و حزبوڵا و ئیخوان موسلمین كەمتر بووە وەك لە متمانەداری بەرامبەر  پیاوانی ئاینی. بۆ نموونە باوەڕكردن و متمانەبوون بە پارتی نەهزەی ئیسلامی لە تونس لە ساڵی 2011 دا بە ڕێژەی 24% دابەزیووە ، وە بە ڕێژەی 21% لە ئوردون لە ساڵی 2012، وە بە ڕێژەی 20% لە ساڵی 2013 لە مەغریب.

ڕاپرسییەكە گەیشتۆتە پوختەی ئەو ڕاستییەی كە لە ساڵی 2013 وە ڕێژەی ئەوانە بەرزبۆتەوە كە خۆیان بە "نائاینپەروەر= وابەستە نەبوو بە ئاینەوە" وەسف كردووە لە 8% بۆ 13%. یەك لەسەر سێی (1/3) تونسییەكان و چارەكێكی لیبییەكانیش "نائاینپەروەر" وەسفی خۆیان دەكەن، لە ووڵاتی میسریش ڕێژەكە بۆ دووئەوەندە بەرزبۆتەوە، كەچی لە مەغریب ڕێژەكە چوار ئەوەندە بەرزبۆتەوە.

زۆرترین ڕێژەی بەرزبوونەوەكە لەناو ئەوانەدا بووە كە تەمەنیان لەخوار 30 ساڵییەوەیە ، لەو كۆمەڵەیەدا ڕێژەی "نائاینپەروەران" گەیشتۆتە 18%.

تەنها وڵاتی یەمەن لەم دیاردەیە بەدەر بووە كە ڕێژەی "نائاینپەروەران" لە 12% وە لە ساڵی 2013  نزم بۆتەوە بۆ 5% لە ساڵی 2019.

چاودێران هۆكاری ئەو گۆرانكارییە بە شێوەیەكی سەرەكی دەگێڕنەوە بۆ كاردانەوەی خەڵك بەرامبەر توندڕەووی كە لە ساڵی 2011 وە ناوچەكەی داپۆشیووە، چونكە ئەو بزووتنەوانەی لەسەر ئیسلامی سیاسی هەژمار دەكرێن، بەزۆر بیروباوەڕی خۆیان بەسەر خەڵكدا سەپاندووە، جیهانییشیان گێڕایەوە بۆ سەردەمی سەدەكانی ناوەڕاست، چونكە دیاردەكانی بەكەنیزەككردنی ژنان و لاقەكردنیان لەژێر سایە و سیبەری ئایندا زەقبوونەوە، هەروەك لە باكوری عێراق بەشێوەیەكی بەرفراوان بەدیكراوە، هەروەها لە ووڵاتی سوریاش.

ئەمانە ئاماژە بەوە دەدەن كە بەرزبوونەوەی ڕێژەی "نائاینپەروەری" ڕێژەیەكی سەرنجڕاكێشە، وەك گشتپرسییەك وایە لە ڕەتكردنەوەی سامپڵەكانی ئیسلامی سیاسی كە خەڵكی ناچار بە تەرزێك لە توندڕەووی و ئاینداری دەكەن، ئەمە جگە لەوەی پەیوەستبوون بە ئاینەوە لە ژینگەی ئازادی كەسیدا بەهێزتر دەبێت و بەروپێشەوە دەچێت و لە ژینگەی فشاركردن و هەڕەشەلێكردن بە سزادان پاشەكشە دەكات.

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لەم ڕاپرسییەدا كە بۆ ئیستگەی "بی بی سی" بەریتانیا بەشی عەرەبی ئەنجام دراوە، گەواهینامەیەكی دەرەكی بیلایەنە بۆ ئەوەی لە واقعدا هەیە، دەشیسەلمێنێت كە ئەزموونەكانی ئیسلامی سیاسی لە ناوچەكەدا شكستخواردوو بوون، متمانەداری خەڵكیش بەو ئەزموونانە و بە تایبەتیش گەنجان لە پاشەكشەدایە، ئەمەش دوای پۆكنانەوەی باوبالۆرەی ستەملێكراوی  و گریان و نوزانەوەی ئیسلامییەكان بۆ ڕابردوو، بە تایبەتیش بۆ ئەو كۆمەڵانەی خۆیان لەسەر كورسی فەرمانڕەوایدا بینییەوە وەك پارتی نەهزەی تونس، وە پارتە شیعەكانی عیراق یان پارتی داد و گەشەپێدانی مەغریب، ئەمە جگە لە كۆمەڵەی دیكەی چالاك كە بێ هیچ فشارێك لە كاروچالاكیدان وەك پارتی كاری ئیسلامی ئوردونی كە ڕووی ڕاستەقینەی بەرەی سیاسی ئیخوانە موسلمینە لە ئوردون. 

ئەوانەی لە ڕاپرسییەكەدا بەشدرابوون، نیگەرانی خۆیان نیشانداوە سەبارەت بەوە پشێوی دڵەڕاوكێیەی لە ووڵاتەكانیاندا دەگوزەرێت، خەڵكی لە جەزائیر و عیراق و ئوردون و لیبیا و فەڵەستین و سودان دەڵێن كە هەست دەكەن حكومەتەكانیان بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاو دەنێن.

"مایكل ڕۆبنز" ی بەڕێوەبەری كۆمپاینای "ئاراب باریۆمیتر" دەڵێت " ئەو ڕاپرسەی بەشێوەیەكی هەڕەمەكی ئەنجامدراوە و پرسیاری فرە بژاردەی لەخۆ گرتبوو، ووڵامی پرسیارەكانیش لە ڕێگەی كۆمپیوتەرەوە دراونە و كۆمەڵێك دەرئەنجامی گرنگیان بەدەستەوە داون.

ڕۆبنز ووتیشی " لەوەش گرنگتر ئەوەیە زۆرینەی هەرە زۆری ئەو دەوڵەتانەی لێكۆڵینەوەكە گرتونیەوە ئەوەیان داوە بەدەستەوە كە حكومەتەكانیان لە ئاست چاوەڕوانی هاووڵاتییەكانیاندا نین. زۆربەی جارانیش متمانەداری خەڵك بە حكومەت گرێدراوی ئاستی كاری حكومەتە لە دابینكردنی ئاسایش زیاتر لەوەی باری ئابووری بێت.

بەشداربووانی ڕاپرسییەكە گۆڕانی هەڵویستی خۆیان لەمەڕ چەند پرسێكی دیكەش نیشاندا وەك كۆچكردن و تەندروستی ئەقڵی و مافەكانی ژنان و هاوڕەگەزبازەكان.

لە زۆرینەی ناوچەكانی ڕاپرسییەكە، زۆرینەی بەشداربووان لاگیری مافی ژنان بوون لەوەی لە مێردەكانیان جیاببنەوە و داوای تەڵاقیان لێ بكەن، بەڵام بەلای ئەوەدا دەشكانەوە كە پێویستە مێرد نەوەك ژن خاوەنی بڕیاری كۆتایی بێت لەپرسە خێزایەكاندا.

بە گوێرەی ڕاپرسییەكە،  91%  ی ئەو شوێنانەی ڕاپرسیان تێدا كراوە، زۆرینە ووتوویانە پێویستە ڕێگە بە ژنان بدرێت لە ووڵاتە ئیسلامییەكان ببنە سەرۆكی حكومەت، بەڵام بەهەمان تەرزی پێشوو پێیان وابوو پیاوان سیاسەتمەداری باشترن لە ژنان.

"دیما دبۆس" ی "بەڕێوەبەری هەریمی ڕێكخراوی ئیكواڵیتی نەو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا ووتی " دژیەكی ڕون و ئاشكرای ووڵامەكان بەڵگەن لەسەر سەلیقەی (مەزاج) خەڵكی ناوچەكە. پەی بەوەش دەبرێت كە یەكسانی نێوان دو ڕەگەزەكە و تواناپێدانی ژنان نیشانەی پیشكەوتنن".

بەڵام كاتێك پرسەكە دێتەسەر ڕۆڵی پیاوان لە پشتیوانیكردنی ژنان، دەبینین زیاتر لاگیری نێرەكان بۆ ژنانە لە بوارەكانی پەروەردە و بەشداریكردنی هێزی كار، بەڵام تواناداركردنیان تێروتەواو نابێت ئەگەر نەگەنە پۆستەكانی بڕیارسازی و بەشداری سیاسی".

52% ی بەشداربووانی نێوان تەمەن (18-29) ساڵ كە ڕاپرسییەكە لە جەزائیر و میسر و ئوردن و لوبنان و مەغریب و فەڵەستین و تونس گرتونییەوە، ووتیان بیر لە كۆچكردن دەكەنەوە، ئەم ڕێژەی ئارەزووی كۆچكردنەش بە 10% زیاترە لە ڕێژەی ساڵی 2016.

ژمارەكانە ئەوەشیان ئاشكرا كردووە كە كۆچبەرە شیمانەكراوەكان (محتمل)، ئەوانەی ئامادەن ووڵات جێبێڵن، ئامادەن بێ بەڵگەنامەی فەرمی كۆچ بكەن: 48% ی جەزائیری و سودانی و تونسییەكان، 38% ی عێراقی و مەغریبی و یەمەنییەكان ووتیان كە ئامادەن بێ بەڵگەنامەی فەرمی كۆچ بكەن و ووڵات جێبێڵن. 

سەرچاوە: عەرەب
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر