توركیا هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی بۆ بەرژوەندی خۆی بەكاردەهێنێت

ڕاپۆرت

07/12/2019‌ 1718 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
لوتكەی ناتۆ لە لەندەن زۆری لە هەگبەدا بوو، هەر یەك لە دۆناڵد ترامپی سەرۆكی ئەمریكا و ئیمانوێل ماكڕۆنی سەرۆكی فەرەنسی هاوتای‌و ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا، پێش كۆبوونەوە گرنگەكەیان و لە ڕێگەی لێدوان و وتارەكانییانەوە، بۆ بەرزركردنەوەی ئاستی چاوەڕوانییەكانیان، هەرچی پێیان كرا كردیان.

توركیا لە ڕێگەی پەكخستنی پێداچوونەوە بە پلانە لەناكاوەكانەوە، كە هاوپەیمانییەكە بۆ بەرگریكردن لە بەڵتیق و پۆڵەندا دایڕشتبوون‌، پەنای بۆ دبلۆماسییەتی پراگماتی برد، هەڕەشەی لە هاوپەیمانییەكە كرد بە یارمەتینەدانی ئەوروپییە ڕۆژهەڵاتییەكان، ئەگەر بەدەنگ داوا لە مێژینەكەیەوە نەیەن بە ناساندنی یەكینەكانی پاراستنی گەلی كوردی وەك هێزێكی تیرۆرستی لە باكووری ڕۆژهەڵاتی سوریا.

توركیا ئەو هێزانە بە پاشكۆی پارتی كرێكارانی كوردستان دەزانێت، بەڵام ئەو هێزە كوردییانە ڕۆڵی گرنگیان لەجەنگی دژ بە داعش گێرا، كە ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد.

دیارە وتارە توند و زبرەكەی ئەردۆغان بە تایبەتی ماكڕۆنی زۆر توڕە كرد، ماكڕۆن ئامادە نەبوو داوی لێبووردن بكات لەبەرانبەر لێدوانەكانی پێشووی، بگرە لەوەش دوورتر ڕۆیشت و توركیا بە هاوبەشی گروپە توندڕەووەكان دایە قەڵەم. 

ماكڕۆن وتی: بەداخەوەم كە لەسەر ئەم مێزی دانوستانە، خاوەن پێناسەیەكی دیاریكراونین بۆ تیرۆر، ئێستا توركیا شەڕی ئەوانە دەكات هاوشانی ئێمە شەڕی داعشیان كردووە، ئەنقەرە لە هەندێك كاتیشدا لەگەڵ بریكارەكانی دەوڵەتی ئیسلامیدا كار دەكات.

ئەمە سەرەتاییەكی باش نەبوو بۆ كۆڕبەندەكە، گریمانەی ئەوە دەكرا كۆڕبەندەكە خاوەن یەك ویست و ئامانجی یەكگرتوو بێت.

ئەو جۆرە یەك تۆمەتباركردنانە،‌ بوونە نەریتی باوی بەربڵاوی كۆڕبەندەكە، لە كاتێكدا دەبوو لە دۆخی بەدەردا ڕوویدابایە، توركیا لۆمەی هاوپەیمانەكانی كرد و لە سەرووی هەمووشیانەوە ئەمریكا بەوەی مەترسی و بەرژەوەندییەكانیانی فەرامۆش كردووە.

ئەو تۆمەتانەی توركیا دژ بە كوردەكانی باكووری ڕۆژهەڵاتی سوریا، هەمان ئەو تۆمەتانەمان بیردەخنەوە كە توركیا بۆ دەیەها ساڵ ئاراستەی دەوڵەتە ئەوروپییەكانی دەكرد، بەوەی‌ داڵدەی پارتی كرێكارانی كوردستان دەدەن.

ئەمریكا و ئەورپییەكانیش لیستێكی سكاڵایان دژ بە توركیا لە هەگبەدا بوو، ماكڕۆن وەك ئەمریكا و بۆ فشارخسستنەسەر ئەردۆغان، هەڵوێستەكەی پنتاگۆن و كۆنگرێسی ئەمریكای دووبارە كردووە سەبارەت بە دۆستایەتی گەرموگوڕی ئەنقەرە لەگەڵ مۆسكۆ، ئەو مامەڵە موشەكیەش (ئێس- 400) كە توركیا لەگەڵ مۆسك‌و واژووی كردووە، كەواتە چۆن دەشێت توركیا لە پەیمانی ناتۆ بمێنێتەوە، لە كاتێكدا چەك لە نەیارەكانی ناتۆ دەكڕێت‌و دەرگاكانیشی بۆ دەزگا هەواڵگرییەكانی دەوڵەتە نەیارەكانی ناتۆ واڵا كردووە. 

سەرۆكی فەڕەسنی وتی: ئەمە لە ڕووی هونەرەییەوە كاری كردن نییە، نە ئەو وشانەی لە كۆڕبەندەكە خرانەڕوو ، نە بەجێهێشتنە لەناكاوەكەی ترامپ لە لوتكەی ناوبراو، ئاراستەی ئەجێنداری كاری لوتكەكەیان نەگۆڕی، كە پلانی بۆ دانرا بوو، دیارە دەوڵەتە ئەندامەكان گەیشتوونە‌ چارەسەرێكی مامناوەند سەبارەت بەداواكارییەكانی ئەردۆغان. لە كۆنگرە ڕۆژنامەوانییەكەی كۆتایی لوتكەكەشدا، یەنس ستۆلنبیرگی ئەمینداری گشتی ناتۆ ئەوەی ڕاگەیاند توركیا ئەو ڤیتۆیەی لابردووە كە سەبارەت بە پێداچوونەوەی پلانە لەناكاوەكان بەكاریهێنا بوو.

ئەوەی دەكرێت تەنیا پێشبینیكردنە لەوەی ئەردۆغان لە بەرانبەردا چی دەستكەوتووە، دەقی ڕاگەیاندنی كۆتایی دەڵێت: تیرۆر بە هەموو جۆرەكانییەوە هێشتا مەترسییە بۆ هەمووان، بەڵام پێدەچێت توركیاش زۆر داشكاندنی دیكەشی كردبێت.

دیارە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ڕۆژئاوای كوردستان و دەستبەرداربوونی لەیەكینەكانی پاراستنی گەل بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی چارەنووسی خۆیان دژ بە توركیا، مەرامەكەی ئەردۆغانی هێناوەتەدی، كە بە پاساوی كۆنتڕۆڵی ئەو هێزە كوردییانە بۆ سنورەكانی توركیا هێرشی كردنەسەر، خۆ ئەگەر ئەردۆغان هێشتا مەترسی دیكەی ماون، دەبێت سكاڵای حاڵی خۆی لای ڕوسەكان بكات كە لە جێگەی ئەمریكا و ئەوروپییەكان بۆتە هاوبەشی كوردەكان.

ڕەفتاری توركیا لە پەیمانی ناتۆ لەسەر چەند ئاستێك دەردەكەوێت. سیاسەتی پێكهەڵژان و ورژاندنی گرفتەكان بۆتە سیمایەكی دیاری سیاسەتی دەرەوەی توركیا. ئەردۆغان قسەكانی بە نەرمی دەرنەبڕین، هاوتاكانیشی وایان نەكرد، زۆرینەشیان لە تاكتیكەكانی سەرۆكی توركیا بێزار بوون. كاردانەوەكەی ماكڕۆنیش خستنەڕووی گرفتێك بوو، گۆمانیش لەوەدا نییە لە ئایندەدا، ئەم جۆرە كێشمەكێشمانە زۆر دووبارە دەبنەوە.
سەبارەت بەوە‌ی لە بارەی چوونەدەرەوەی توركیا لە ناتۆ و چوونە ناو ئامێزی ڕوسیا دەگوترێت، لوتكەكە دەریخست كە ئەو سیناریۆیە نەخراوەتە سەر مێزی گفتوگۆكان. ئەردۆغان پێی وایە هەمو ئەوەی دەیەوێت دەستگیری دەبێت: سوود وەرگرتن لە گەرەنتی بەرگری بە كۆمەڵ كە پاوپەیمانییەكە دەستەبەری دەكات بۆ ئەندامەكانی، لە هەمان كاتیشدا چێژ لە پەیوەندییە گەرموگوڕەكەی لەگەڵ ڕوسیادا وەردەگرێت.

بەڵام كێ دەتوانێت لۆمەی بكات؟ ئەو تا ئێستا ئەوەی دەستكەوتووە. تڕەمپ چی بۆ بكرێت دەیكات، تاوەكو لە توڕەیی واشنتۆن بیپارێزێت. هەرچی ماكڕۆنیشە كە داوای كردنەوەی پەڕەیەكی تازە دەكات لە پەیوەندییەكانێ نێوان یەكیەتی ئەوروپا و ڕوسیا، لەو پێگەیەدا نییە ڕێگەی پێ بدات ڕەخنە لە توركەكان بگرێت بە هۆی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ مۆسكۆ.  ئەلمانیاش ناتوانێت ڕۆڵە ئازاكە ببینێت، چونكە هێڵی "تورك –ستیرم" كە پۆتیتن لە ماوەی دوو هەفتەی دیكە دەیكاتەوە، سی ئەوەندەی لوولەبۆری "نۆرد ستریم" گازی ڕوسیا بۆ ئەڵمانیا دەگوازێتەوە.

بەریتانیای خانەخوێی لوتكەكەش تاكە هێزە كە هێشتا خاوەن متمانەدارییە، بەڵام بە هۆی پرسی جیابوونەوە لە یەكیەتی ئەوروپا شكۆ و هەژموونەكەی داویە لە كەمی. واتە ئەمریكا تاكە لایەنە بتوانێت هێڵی سور بۆ توركیا بكێشێت و سزای ئەنقەرە بدات. لە ئێستاشەوە ڕوون و ئاشكرایە كە ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی ساڵی ئایندەی ئەمریكا، دەچێتە كام سەنگەرەوە.

سەرچاوە: ئەحوال توركیا 
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر