بۆچی فشارە هەرێمی‌و نێودەوڵەتییەكانی سەر توركیا بەرەو هەڵكشانن؟

مەلەفی تایبەت

24/09/2020‌ 2061 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:

لەئێستادا توركیا لەژێر فشاری  سیاسی‌و سەربازی‌و ئابووری جۆراوجۆری هەرێمی‌و نێودەوڵەتی سەختدایە، بۆیە ناچاربووە نەرمی لەبەرامبەر هەندێك دەوڵەتدا بنوێنێت‌و ڕازیش بووە گفتوگۆو دانوستانی ئاشتییانە لەمەڕ پرسی خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست دەستپێبكات، وای لێكردووە لەگەڵ ئەوروپییەكانیش لەپەیوەندیدابێت بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكەو بەرتەسككردنەوەی كاریگەرییەكانی ئەو هاریكارییەی دژ بەسیاسەتەكانی ئەنکەرە لەنێوان ئەروپییەكاندا گەڵاڵە بووە.

هاوكات لەهەوڵی ئەوەشدایە هاوپەیمانیی تازە بەتایبەتیش لەكەرتی ئەفریقیا بۆ خۆی پەیدابكات، تاوەكو لەكۆڕبەندو كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكاندا بیانكاتە پاڵپشت‌و پشتیوانی خۆی.

سیاسەتەكانی ئەنکەرە لەخۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، زۆرێك لەدەوڵەت‌و ڕێكخراوی نێودەوڵەتی‌و هەرێمی لەخۆی كردوونە دوژمن‌و كۆششەكانیان لەئاستی جۆراوجۆردا دژ بەبەرتەسككردنەەی جوڵەكانی ئەنكەرە یەكخستووە.

لەڕووی سیاسییەوە چەند دەوڵەتێكی ئەوروپی، بەتایبەتیش فەرەنساو یۆنان‌و قوبرس‌و ئەڵمانیا، لەلوتكەی ئایندەی یەكێتی ئەوروپا كە لە 25ی ئەم مانگە دەبەسترێت، هەڕەشەی سەپاندنی سزایان كردوە بەسەر توركیادا.

لە 10ی سێپتێمبەری ئەم مانگەشەدا، لەكۆبوونەوەی كۆنگرەی لوتكەی دەوڵەتانی باشوری یەكێتی ئەوروپا، حه‌وت دەوڵەتی ئەوروپی هاریكاری خۆیان دژ بەئەنكەرە ڕاگەیاندو پشتیوانی خۆشیان بۆ قوبرس‌و یۆنان دەربڕی لەبەرامبەر پێشێلكارییە بەردەوامەكانی ئەنكەرە دژ بەسەروەریی‌و مافەكانی ئەو دوو وڵاتە، داواشیانكردووە دۆسێی ئەو كێشەیە بخرێتە بەردەم دادگای دادی نێودەوڵەتی.

ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دەربڕینی ناڕەزایی وەزیرانی دەرەوەی عەرەب لەبەیاننامەی كۆتایی لوتكەكە لە 9ی سێبتێمبەری ئەم مانگەدا دژ بەدەستتێوەردانەكانی توركیا لەكاروباری دەوڵەتانی عەرەبی، لیژنەیەكی تایبەتیشیان پێكهێنا بۆ بەدواداچوونی ڕەوتی ئەو پێشێلكارییانە.

لەسەر ئاستی سەربازیش یۆنان لەكۆششی بەرزكردنەوەی توانستە سەربازییەكانیدایە، لە11ی ئەم مانگەشدا (كیریاكۆس میتسو تاكیسی) سەرۆك وەزیرانی یۆنان جەختی لەوەكرده‌وه‌ كە برەو بەتوانا سەربازییەكانی وڵاتەكەی ده‌دات‌و 18 فڕۆكەی ڕافال‌و چوار كەشتی جەنگی تیژڕەو (فیرقاتە) لەفەڕەنسا دەكڕێت.

لەسەردانەكەی 12ی ئەم مانگەی مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمریكادا بۆ قوبرس، یاداشتێكی لێكتێگەیشتن بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی هاریكاری ئەمنی‌و سەربازی لەنێوان قوبرس‌و ئەمریكادا واژۆكرا، ئەمەش وەك تەواوكارییەك بۆ دوا هەنگاوی واشنتۆن كە بەشێوەیەكی بەشەكی (جوزئی) قەدەغەی فرۆشتنی چەكی سوكی لەسەر قوبرس هەڵگرت‌و پڕۆگرامێكی ڕاهێنانی سەربازیشی بۆ قوبرس دەستەبەر كردوە.

لە8ی ئەم مانگەشدا، یۆنان‌و قوبرس‌و ئیسرائیل ڕایانگەیاند، لەپڕۆگرامێكی سێكوچكەیی سەربازیدا بۆ ساڵی 2021 هاریكاری یەكتر دەكەن، پێشتریش لە 26 تا 28ی ئۆگۆستۆسی ڕابردوو، مانۆڕێكی سەربازی دەریایی لەنێوان قوبرس‌و یۆنان‌و ئیتاڵیاو فەرەنسادا ئەنجامدرا.

لەدەرئەنجامی هەڵكشانی بارگرژییەكان لەخۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، هەندێك دەوڵەت برەویان بەبوونی سەربازی خۆیاندا لەدەریای ناوەڕاستدا؛ لە20ی ئۆگه‌ستى ڕابردوشدا، كەشتی جەنگی ئەمریكی (یو ئێس ئێس هیرشل ودی زیلیامز) گەیشتە دوورگە كریتی یۆنانی، هۆكارەكەشی بڵاوەپێكردنی كەشتی جەنگی یۆنانی‌و توركی بوون لەو ناوچە دەریاییەدا، پێشئەوەش فەرەنسا دوو كەشتی تیژڕەوی جەنگی لەخۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست جێگیركردن، دواتریش لە5ی سێپتێمبەری ڕابردوودا، فڕۆكە هەڵگری فەڕەنسی (شارل دیگۆل) لەئاوەكانی خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا جێگیركرابوو.

لەسەر ئاستی ئابووریش ئاژانسە ئەمریكییە بەناوبانگەكان پۆلینی ئیئتمانی توركیایان بەرەو داكشان بردووە، ئەمەش نیشانەی پاشەكشەی ئابوری توركیایەو بارگرانی زیاتریش دەخاتەسەر بودجەی توركیا بەهۆی زیادبونی مەترسی لەكاتی قەرزكردنی دەرەكی، ئاژانسی (مۆدیز) لە11ی سێپتێمبەری ئەمساڵدا، پۆلێنبەندی ئیئتمانی توركیای لەپلەی B2  دابەزاندووە بۆ 1B، تێڕوانینیشی بۆ ئایندەی وڵاتەكە نەرێنییە، پێشبینی ئەوەشیكردووە، تەنگژەیەك لەتەرازووی پێدانی توركیادا ڕووبدات، دامەزراە نێودەوڵەتییەكانیش بەتایبەتیش (بانكی ناوەندی) نەتوانن بەباشی مامەڵە لەگەڵ ئاڵه‌نگارییە دەرەكییەكاندا بكەن، ئەمە جگە لەهەڵكشانی مەترسییە جیۆسیاسییەكان كە لەوانەیە تەنگژەیەك بخوڵقێنن وەك پەیوەندییەكانی ئەنكەرە لەگەڵ ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپاو بارگرژییەكانی خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست.

فشاره‌ نێودەوڵەتیەكان توركیای ناچاركردووە بۆ خۆپارێزی خۆی بكەوێتە جوڵەو كۆششكردن، تاوەكو كاریگەری فشارەكان لەسەر دۆخی ناوخۆی توركیا كەمبكاتەوە، بۆیە كەشتی (ئۆروك ڕیس)ی لەخۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست كێشایەوە كە بڕیاربوو تا 25 سێپتێمبەری ئایندە، ڕوماڵی سیزمی ئەنجامبدات بۆ گەڕان‌و پشكنین بەدوای غازدا لەخۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست لەنزیك دورگە یۆنانییەكان، هۆكارەكەش سەردانی مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بوو بۆ قوبرس.

لە12 ئەم مانگەش، مەولود چاوش ئۆغڵۆی وەزیری دەرەوەی توركیا وتی:"توركیا گفتوگۆییەكی بێ مەرجی گەرەكە سەبارەت بەدۆسییەی خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، ئەردۆغانیش لە18ى هەمان مانگدا وتی:"هیچ بەربەستێك نییە لەبەردەم گفتوگۆی نێوان ئەنكەرەو میسر".

ئەنكەرە كۆششی ئەوەشیكردووە، پەیوەندی بەزۆرێك لەبەرپرسانی ئەوروپا بكات، ئەردۆغان پەیوەندی لەگەڵ هەریەك لەجۆزیپی كۆنتی سەرۆك وەزیری ئیتاڵیاو پیدرۆ شانسیزی سەرۆك وەزیری ئیسپانیاو شارل میشال-ی سەرۆكی ئەنجومەنی ئەوروپییەوە كردووە، هەروەها كۆبوونەوەیەكی هاوبەشی نێوان هەردوو وەزیری دەرەوەی توركیاو ماڵتا-ش بەڕێوەچووە.

توركیا هەوڵی ئەوەشیداوە سۆزداریی‌و پشتیوانی زۆرێك لەدەوڵەتانی ئەفریقی بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، بۆیە چاوش ئۆغڵۆی وەزیری دەرەوە لە9 بۆ 11ی ئەم مانگە، گەڕێكی سەردانی بۆ چەند وڵاتێكی ئەفریقی وەك (مالی، غینیا بیساوو  سەنیگال) ئەنجامدا، لە20 بۆ 22ی یۆلیۆی ڕابردوش سەردانی هەریەك لەتۆگۆو نەیجەرو گینیایی ئیستوایی كردووە.

پوختەی قسە ئەوەیە: جوڵە بەردەوامەكانی توركیا بۆ بەرەنگاربوونەوەی فشارە بەردەوامە نێودەوڵەتی‌و هەرێمییە جۆراوجۆرەكانە، هێزە نێودەوڵەتی‌و هەرێمییەكانیش گەیشتوونە ئەو باوەڕەی ئەو ڕۆڵەی توركیا لەئێستادا لەخۆرهەڵات دەریای ناوەڕاستدا دەیگێڕێت، زۆر مەترسیدارە.

وه‌رگێران: لوقمان حاجى قادر


بەپەلە