ئەردۆغان لەسەر رێگای شكستهێناندایە
ئایا توركیاش لە گەڵیدا هەرەس دێنێت؟

جیهان

25/07/2019‌ 3850 جار خوێندراوه‌ته‌وه

شارپرێس:
وەك كەسایەتییەك بەوەی پیاوێكی بەهێزە، پێدەچێ سەرۆكی توركیا رەجەب تەیب ئەردۆغان لەم چەند رۆژەدا لەدڵە ڕاوكێ و ڕاڕایی نا ئاساییدا بێت. 

بەم شێوەیە نووسەری سیاسی (سایمۆن تیسدال) وتارەكەی دەستپێكردووە لەرۆژنامەی (زە گاردیان)ی بەریتانی‌و سەرەتا باسی وتارەكەی ئەردۆغانی كردووە بەبۆنەی سێیەمین ساڵیادی كودەتا نەزۆكەكە دژی فەرمانڕەوایەتییەكەی.

نووسەر باسی ئەوەی كردووە سەرۆكی توركیا هەفتەی رابردوو وتارێكی ئاگرینی بەبۆنەی ئەم یادەوە پێشكەش كرد، بەڵام نەیتوانی هەستی لەبارەی نەبوونی ئارامییەوە بشارێتەوە و ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە دەسەڵاتە فراوانەكانی وەكو سەرۆكێكی جێبەجێكار بەكار دەهێنێ بۆ دروستكردنی (توركیایەكی بەهێز)، كەچی پێدەچێ توركیای كۆن بەدەستیەوە ماندو بوبێت، دەربڕین و ئاوازەكەی ئاسایی بوون، بەڵام نەتەوایەتی تێكەڵی چیرۆكی تۆقێنەر كرد دەربارەی دوژمنە نهێنییەكان لە ناوخۆو دەرەوەدا.

تێگەیشتنی ئازادی لای ئەردۆغان
ئەردۆغان بڕوای بەوە هێناوە نەیارەكانی دەیانەوێ بەسەریدا زاڵ بن، كە ئەمە نەریتی سەرجەم دیكتاتۆرەكانە بەوەی هەڵدەستێ بە تێكەڵ كردنی ئاسۆكانی كەسایەتی خۆی لەگەڵ ئایندەی وڵات، نوێترین شەڕانگێزەكان لە دراماكەیدا هاوپەیمانە ئەمریكی و ئەوروپیەكانە؛ ئەوانەی دەیانەوێ بەسەر خۆی و گەلی توركی گەشەسەندودا زاڵ بن بەگوێرەی قسەی ئەردۆغان.

لەگەڵ ئەوەدا ئازادی چەمكێكە و دەكرێت بگۆڕدرێت لە توركیای ئەرۆدغاندا، دەیان هەزار كەس لەپیلانگێرەكان (شیمانەییە) لە چاوەڕوانی دادگایی كردندان لە ساڵی 2016ەوە. 

زیاتر لە 100 هەزار فەرمانبەر لە كەرتی كشتی دەركراون و پێش ئەوەش 200 سەربازو مەدەنی بە ناپاكی تۆمەتبار كرابوون.

هۆكاری نیگەرانی 
نیگەرانی تایبەت لەسەر سیستەمی دادوەریە لە توركیا، كۆمەڵەی یاسای بەریتانی هەڵس و كەوتی توركیای بە ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤ لە نەتەوە یەكگرتوەكان راگەیاندوە بەهۆی چەوسانەوەیەكی چوارچێوە فراوان و بەرنامە بۆ داڕێژراو دژی ئەندامە پیشەییەكان ی یاسا. رۆژنامەنووسان بەهەمان شێوە رووبەرووی هەڕەشە بونەتەوە و زۆربەی میدیای توركیا كەوتونە سەر هێڵی سیاسی حكومەت.لای ئەردۆغان هۆكاری راستەقینە هەیە بۆ نیگەرانی، بەلام هۆكاری راستەقینە ئاسان ترە: لە ماوەی شازدە ساڵی رابردوودا كۆمەڵی كاری خراپی ئەنجامداوە، خەلیفەی هاوچەرخی توركیا ئابوری بۆ لایەنی ئایینی درێژخایەن گۆڕی و رۆڵی نێوەندگیری هەرێمایەتی پڕ لە فەوزای گێڕاو پاشان سەرنەكەوتنەكانی خستە ئەستۆی كوردەكان.

توشبون بە ریسوای و سەرشۆڕی
تا ئێستا توركیا لە دۆخی پاشەكشەدا دەژی دوای ئەو كێشە كارەساتبارەی ساڵی رابردوو توشی هاتەوە و ئێستاش ترسی ئەوە هەیە توشی هەرەسهێنانی دارایی ببێتەوە. رێژەی هەڵاوسان و بێكاری بە جۆرێك بەرزبونەتەوە كارەكانی لەو وڵاتە خاو كردۆتەوە. وەها تەماشای لادانی سەرۆكی بانكی ناوەندی توركیا دەكرێت كە ئاماژەیەكە لەلایەن ئەردۆغانەوە بەوەی ستراتیجیەتە لەدەستچوەكەی بەردەوام دەبێت بۆ گەشانەوە لە رێگەی قەرز كردنەوە.

نووسەر دەڵێ : لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا یەكەمجارە دەست بەسەراگرتنی سیاسی ئەدرۆغان لە ژێر مەترسیدا بێت، پارتی دادوگەشەپێدان پێنج گەورەترین شاری لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانی توركیادا دۆڕاند، مانگی رابردوو دووبارە توشی ریسوایی هاتەوە لە دووبارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنەكان لە ئەستەمبول، قۆرخكردنی دەسەلات و پێدانی بەرپرسیارێتی بۆ كەسانی تر كارەكانی قورس كردوە، ئەمە جگە لەوەی كاروبارەكانی دەرەوە بوارێكی كارەساتاوی ترە.

دۆڕانێكی دوولایەن
لە ماوەی كەمتر لە دوو هەفتەیەدا ئەردۆغان رووبەرووی دوو دۆڕاندن بوە، كاتێ لە ماوەی چەند رۆژێكی كورتدا خۆی بە ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپادا كێشا لە یەك كاتدا. لە پرسی واشنتۆن، ناكۆكی دەربارەی كڕینی كۆسیستەمی بەرگری رۆكێتی روسی بوو. هەندێ لە شرۆڤەكاران پێیان وابوو ئەردۆغان نیازی ئەوەی هەیە توركیا سەربەخۆ بێت. بەڵام هەندێكی تر وای دەبینن بڕیارەكە بڕیارەكە پەیوەندی بە كەلە رەقیەوە هەیە و تا ئێستا ئەردۆغان گومانی هەیە واشنتۆن بە نهێنی پاڵپشتی كودەتاكەی توركیای كردبێ، و فەتح الله گویلەنیش لای ۆی دەحەوێنێتەوە. بەبێ ئەوەی گوێ بە لێكەوتەكانی بدات، كڕینی ئەو كۆسیستەمە بوە هۆی ئەوەی ئەمریكا فرۆشتنی ئێف -35 بۆ توركیا رابگرێت لەگەڵ هەرەشەی سەپاندنی سزای زیاتر بەسەریدا.

خۆكێشان بە دراوسێكانیدا
پەیوەندی ئەردۆغان لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا بەردەوام لە ڕاڕایدایە و پرسی پەنابەرانی سوریا كێشەكەی فراوانتر كردوە. دوای ئەوەی ئەنقەرە هۆشداریەكانی قوبرسی پشتگوێ خست تاكو بەدوای غاز و نەوتدا نەگەڕێ لە ئاوەكانی رۆژهەلاتی دەریای ناوەڕاست كە بەشوێنی خۆی دەزانێت؛ وەزیرانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا بڕیاریاندا سزای زیاتر بەسەر ئەنقەرەدا بسەپێنن. لە هەمان كاتدا ئەدرۆغان پێداكێشانی هەبوە لەگەل ژمارەیەك لە وڵاتە هەرێمایەتیەكان بە درێژایی چەندین ساڵ، لە نێویاندا میسرو سعودیە و یۆنان، لەگەڵ ئەوەشدا پشتیوانانی سەرۆك دەڵێن ئەمە بەشێكە لە پلانی مەبەستدار بۆ بەهێزكردنی پێگەی توركیای ئایندە لە جیهاندا.

هەڵەیەكی ژمارەیی تر
كاتێ ئەردۆغان هەنگاوەكانی روەو سەرۆكی روسیا ڤلادیمیر پۆتین هەڵگرتوە تاكو بە ئەمریكا بڵێ جێگرەوەی سترایتجی هەیە و ئەمەش دەتوانێ هاوكاری ئایوری توركیا بكات كە پێویستی بە بازرگانی گەشت و گوزاری روسیا هەیە، دیارە ئەمەش گونجاوە لەگەڵ سیاسەتەكانی ئەنقەرە لە سوریا بەوەی هەلس و كەوتی لەگەڵ روسیا و ئێران كرد سەرەرای دژیەك بوون لە هەلوێستەكان.

بەڵام رۆیشتن روەو مۆسكۆ ئەوە دەردەخات هەلەیەكی ژمارەیی گەورە روویداوە، كاتێ روسیا و رژێمی سوریا هێرشیان دەست پێكرد دژی شۆرشگێرەكان و ئیسلامیەكان لە پارێزگاكانی ئیدلب و حەلەب و حەما، كە پێشیلكاری رێككەوتنی وەستانی شەرە و لە ئەیلولی رابردوودا پێی گەیشتبوون بۆ دروست كردنی ناوچەیەكی لە چەك داماڵراو، و لە مانگی ئایاردا هێزەكانی توركیا رووبەرووی دوو هێرشی جیاواز بوونەوە.

تەنیا رێچكیەكی وێرانكەر
روسیا و سوریا دەیانەوێ جەنگی ناوخۆیی كۆتایی پێ بهێنن لە رێگەی هەلكوتانە سەرێكی تر بۆ ناوچەی شۆرشگێران. لای خۆیەوە ئەردۆغان دەیەوێ ناوچەی ئارامی ژێر دەسەڵاتی خۆی درێژە پێ بدات روەو رۆژهەلات بۆ ئەوەی بەسەر كوردەكاندا زاڵ بێ و شەپۆلێكی تری پەنابەری دەست پێبكات. پێدەچێ ئەم ئامانجانە دژ یەك بن بەشێوەیەك لە شێوەكان بەگوێرەی نووسەری بابەتەكە. تیسدال ئەوەشی نوسیوە: ئەردۆغان لەناوخۆدا جەماوەرێتی كەمبۆتەوە لەهەمان كاتدا ناكۆكە لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپا و دراوسێ عەرەبەكانی و بەشێوەیەكی ئەگەرییش لەگەڵ روسیا، ئەمەش تەنها رێچكەیەو وێرانكەرە روەو رێگایەكی سیاسی و ستراتیجی داخراو. ئەو پرسیارەی خۆی دەخاتە روو ئایە توركیاش لەگەڵیدا هەرەس دەهێنێ؟

سەرچاوە: Arab24
وەرگێڕان: حلمی رەسول رەزا