بۆردی توێژینه‌وه‌ی ستانده‌ر
توێژينه‌وه‌ى
ژمــــــاره (38)
سـتراتیژیه‌تى
فراوانخوازی توركیا لە هەرێم
نوســينى:
مســعود عبدالخالق
پ.ى.د. رعد رفعه محمد
م. ســـعيد هــــــه‌ركى
بــۆردی توێژینه‌وه‌ی ستانده‌ر
دیزاین:
نه‌وزاد پاڵانی
ته‌موزى 2020
ناوى
توێژينه‌وه: ستراتیژیه‌تى فراوانخوازی توركیا لە هەرێم
نوسينى:
مسعود عبدالخالق ، پ.ى.د. رعد رفعه محمد ، م. سعيد هه‌ركى
له
بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى ستانده‌ر بۆ توێژينه‌وه وراگه‌ياندن ژمارى (38)
بۆردی
توێژینه‌وه‌ی ستانده‌ر:
ئه‌نجومه‌نێكی زانستی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی
سیاسیه، گرنگی ده‌دات به ره‌هه‌نده سیاسیه‌كانی دیارده و ئاریشه‌كان. ئامانجی
به‌رچاوڕوونی داڕێژه‌رانی پلان وبڕیارده‌رانی سیاسی هه‌رێمی كوردستانه بۆ
ئاگابوون له هاوكێشه كاریگه‌ره‌كانی ناوخۆیی وهه‌رێمی وجیهانیه‌كان.
ستافي
بۆرد:
پ.ی.د.
رعد رفعه محمد/ سه‌رۆك
م.
رزگار علی / بڕیارده‌ر
پ.ی.د.
كامران عزیز / ئه‌ندام
م.
گۆران عبدالله / ئه‌ندام
م.
نەوزاد كاكه‌الله پاڵانی / ئه‌ندام
ناوه‌ڕۆك
بابه‌ت لاپه‌ڕه
ستراتیژیه‌تى فراوانخوازی توركیا لە هەرێم 1
پێشه‌كی: 1
يه‌كه‌م:
هێزەکانی تورکیا لە دەرەوەی وڵاته‌كه‌ى 2
دووه‌م: هێزەكانی توركیا ديفاكتۆن لە هەرێم 4
ئەوانەی خوارەوە پێگەی هێزەكانی توركیایە
لە هەرێم 4
سێيه‌م: هاریكاری هەرێم و توركیا 6
چواره‌م: توركيا پرس به‌حكومه‌تی هه‌رێم
ناكات 6
پێنجه‌م: پاساوی توركیا و نیازە
شاراوەكانی 7
شه‌شه‌م: نیازی ڕاستەقینەی توركیا 7
حه‌فته‌م: كاریگەریەكانی ئیحتیوا 8
هه‌شته‌م: ئامرازە نوێیەكانی هێنانەدی
توركیا 9
نۆيه‌م: بەڵگەنامە یاساییەكان بۆ ڕووبەروبونەوەی
هەوڵەكانی توركیا 12
ده‌يه‌م: پووختەو ڕاسپاردە 13
ستراتیژیه‌تى فراوانخوازی توركیا لە هەرێم
پێشــــــه‌كى:
لە رۆژی6/15 /2020 هێزەكانی توركیا
جارێكی تر دەستیان كرد بە ئۆپەراسیۆن لەناو خاكی هەرێم، لەگەڵ ئەوهێرشانە چەندین
لێدوانی مەترسیدار لە لایەن (سەرۆك كۆمار، وەزیری دەرەوە، وەزیری بەرگری) درا، باس لەوە كرا كە ئەو هێرشانە پێویستی بە مۆڵەتی هەرێم
نییە، ئاماژەشیان بەوە كرد، بنكەی زیاتر لە هەرێم دەكەنەوە، ئەوەش بە ڕوونی مانای
ئەوە دەدات، كە هێزەكانی توركیا بۆ ئەوە نەهاتوون بگەڕێنەوە ، بۆ ئەوەی بزانین ستراتیژییەتی توركیا چییە، مەبەستە شاراوەكانی چییە؟
ئایا پاساوەكانی و نیازە شاراوەكانی یەكن؟ ئەو كورتە توێژینەوەمان بۆ ئەو مەبەستە
ئامادە كردووە.
يه‌كه‌م: هێزەکانی تورکیا لە دەرەوەی وڵاته‌كه‌ى
وڵاتی تورکیا له‌دواى ساڵی 2000 بەردەوام بیری لەوە کردووتەوە، کە چۆن بتوانێت کۆمەڵێک بنکەی
سەربازی لە جۆڕەکانی وشکانی و دەریایی و ئاسمانی لە دەرەوەی تورکیا دابمەزرێنێت،
تورکیا ئەم خەونەی کردە واقیع و توانی بنکەی سەربازی لە چەند وڵاتێک دابمەزرێنێت
کە بریتین لەم وڵاتانە:
۱- عێراق و هەرێم.
۲- سوریا
۳- سۆماڵ
٤- قەتەر
٥- لیبیا
٦- ئەفغانستان
۷- سودان
۸- قبرس
۹- ئازربایجان
قەتەر- بنکەی سەربازی ڕەیانی تیادایە، لە 28 نیسانی ساڵی 2014، سەرەتا 90
سەربازی تێدا بوو، بەڵام زیادکرا بۆ 3000 سەرباز، هەروەها جۆرەها چەکیان لەبەردەستدایە.
لیبیا- لە بەرواری16 / 1 / 2020، دوو بنکەی سەرەکی هەیە لە شاری تەڕابلوسی
پایتەخت، سەرەتا پاش داوای هاریکاری سەربازی لەلایەن (حکومەتی ویفاقی لیبی) بۆ
تورکیاوە و ڕازیبونی پەڕڵەمانی تورکیا، تەنها 35 سەربازیان نارد، بەڵام دواتر بە سەدان
سەرباز براون بۆ ئەم وڵاتە هەم چەندین کەشتی جەنگی و چەندین فڕۆکەی سەربازی.
سۆماڵ- بنکەیەکی گەورەی سەربازی تورکیا لە شاری مەقدیشوی پایتەختە، فراوانی
بنکەکە 4 کلیومەتری چوار گۆشەیە، ژمارەی سەربازەکانی 1500 سەربازن، ڕێژەی تێچوی دەگاتە
50 ملێون دۆلار.
قوبرس- هێزەکانی تورکیا لە ساڵی 1974 لە قوبرسی باکور جێگیرکراون، کە
ژمارەیان دەگاتە 30 هەزار سەرباز لێیە بۆ
پارێزگارکردنی لە کەمینەی تورکەکان لەم ووڵاتەدا هەر چەندە تاکو ئێستا قبرسی باکور
دانی پێدا نەنراوە وەک ووڵاتێکی سەربەخۆ .
سوریا- لە ڕێگای هەردوو دەروازەی
نێودەوڵەتی سوریاوە ( باب الهوی و کفرلوسین ) بەردەوام تەڕاتێن بە ناوخاکی سوریادا
دەکات، تاکو ئێستا نزیکەی ( 550 ) بارهەڵگری سەربازی تورکی چونەتە نێو سوریادا کە زۆربەیان هەڵگری دەبابەی
جۆری تڕاز ( لیوبارد 2 ) وە چەندین ئۆتۆمبێلی هێرشبەری جۆری ( کیربی ) زیاتر لە
3000 سەربازی تورکیا لە سوریادان لەگەڵ چەندین هێزی کۆماندۆزی لێیە. چەندین تۆپی
دوور هاوێژی جۆری ( تی ئای 155 ) لە نێو خاکی سوریادایە .وە چەند تۆپی جولە
پێکراوی جۆری تڕاز ( یافوز) تیایدا هەن. تورکیا تاکو ئێستا 500 خاڵی چاودێری
داناوە لە سوریادا. تاکوئێستا زیاتر 1100 جۆری ئۆتۆمبێلی سەربازی بەکارهێناوە لە
نێو خاکی سوریادان . 161 سەربازی تورکیا لە سوریادا کوژراون و هێزەکانی تورکیا
8835 کم دوجار خاکی سوریایان داگیرکردوە. زیاتر 1000 گوند و شار و شاروچكەی سوریای
داگیرکردووە، لەوانە ( عەفرین ، ئدلب ، تل ابيض ، راس العين ، دابق ، جرابلس ،
اغزاز ، الباب ، جنديرس ، راجو و الشيخ الحدید ) . ئەم هێزانەی کەوا تورکیا پاڵپشتیان دەکات لە
نێو خاکی سوریادا ( جبهة النصرة ، هيئة تحرير الشام ، حراس الدين ، الحزب
التركستاني الاسلامي ( اقلية الايغور ) جيش الاسلام ...) هەموو ئەمانەی لە ژێر یەک
ناودا کۆکردەوە بەناوی ( جبهة التحریر الوطنية ) تورکیا پشتگیری داعش کردووە بە
تەنها لە گەڵ هیچ هێزێکی تردا کۆی نەکردوتەوە
ئەفغانستان- لە ساڵی 2001 لە ژێر فەرمانی ناتۆدا، تورکیا 900 سەربازی نارد
بۆ ئەفغاستان، تورکیا بنکەیەکی سەربازی لەم وڵاتەدا داناوە تێچوەکەی گەیشتوتە 50
ملیون دۆلار. بەڵام لە ساڵی 2015 تورکیا سەربازەکانی کەمکردەوە بە رێژەی 80 ٪ .
سودان- تورکیا هێزێکی دەریایی لە دورگەی (سواکنی سودانی) جێگیرکردوە
لەسەردەمی عمر بەشیرەوە تاکو ئێستا هەر لەوێ جێگیرن بەڵام ژمارەیان نەزاندراوە .
ئازربایجان- تورکیا هێزی لەم وڵاتەشدا هەیە، چونکە ئەم وڵاتە بە ڕەگەز
تورکن، تورکیا یەکەم دەوڵەتە کە دانی پێداناوە، هێزەکانی تورکیا دەگەنە نزیک
فڕۆکەخانەی ( باکو ) ی پایتەخت، بەڵام ژمارەیان نەزاندراوە.
دووه‌م: هێزەكانی توركیا ديفاكتۆن لە
هەرێم
سەرەتای ئەو هێزانەانە دەگەڕێتەوە بۆ شەڕە ناوخۆییەكان، یەكەمجار ناكۆكی (پ
د ك)و( پەكەكە) وای كرد حكومەتی هەرێم لەساڵی 1992 ڕاستەوخۆ هاریكاری توركیا بكات
و شەڕ لەگەڵ پەكەكە بكات، دوای شەڕەكانی ناوخۆیی یەكێتی و پارتی (بەتایبەتی
شەڕەكەی 1998) پەكەكەش بەبێ پاساو هاتە
ناو شەڕەكە لە دژی (پ د ك) ، ئەوەش وای
كرد (پ د ك) هێزی توركیا بهێنی، ئیتر لەو كاتەوە هێزەكانی توركیا لەهەرێم جێگیر
بوونە، بوونیان فراوان بووە قۆناغ بە قۆناغ، بەمەبەستی دەركردنی ئەو هێزانە، تا ئێستا سێ جار پەرلەمانی كوردستان داوای
دەرچوونی ئەو هێزانەی كردووە بەڵام دەرناچن ، جگە لەوەش بەرەبەرە بونیان
لەزیادبووندایە .
ئەوانەی خوارەوە پێگەی هێزەكانی توركیایە لە هەرێم:
هێزه‌كانی توركیا به هێزێكی زۆر و چه‌ك و ئامێری جۆراوجۆری سەربازی وه‌ك (ده‌بابه
و حه‌فاره و بندۆزه‌ر (بلدۆزەر) هاتوونه‌ته
هه‌رێمى كوردستان و ده‌یانه‌وێت بمێننه‌وه. ئێستا توركيا زياتر له ١٥ هه‌زار سه‌ربازى
له‌ناو خاكى هه‌رێمى كوردستانه و له چه‌ند شوێنێكه‌وه ئه‌و سوپایه له‌گه‌ڵ
پێشمه‌رگه هه‌ماهه‌نگى ده‌كه‌ن، تەنها لە سنوری دهۆك 60 گوندیان داگیر كردووە. توركيا
نزيكه‌ى 25 بنكه و باره‌گاى سه‌ربازى له‌هه‌رێمى كوردستان داناوه، كه ئه‌مانه
گرنگترینيانن:
1 -بنكه‌ی سه‌ربازی به‌رزاییه‌كانی به‌رمیزه، كه بنكه‌یه‌كی
سه‌ربازی گه‌وره‌یه و چه‌كی قورس و سه‌ربازی لێجێگیركراوه، له‌وێوه توركیا
چاودێری ژماره‌یه‌ك ناوچه‌ی تر ده‌كات.
٢- بنكه‌ی سه‌ربازی چیای كتكن.
٣- بنكه‌ی سه‌ربازی ئاوده‌ل كێوی.
٤- بنكه‌ی سه‌ربازی چیاكه‌وێت، ئه‌م بنكه سه‌ربازییه
به‌رامبه‌ر چیای كه‌تكین و گه‌لی مه‌خاره و به‌نێوهه‌ردوو چیاكه‌دا ده‌روات.
٥- بنكه‌ی سه‌ربازی چیا دیڵ.
٦- بنكه‌ی سه‌ربازی چیای شه‌كیو.
7 - بنكه‌ی سه‌ربازی باتوفه
8 -بنكه‌ی سه‌ربازی كانی ماسی
9 -بنكه‌ی سه‌ربازی بامه‌رنی
10 -فرۆكه‌خانه‌ی سه‌ربازی بامه‌رنی كه فرۆكه‌ی سه‌ربازی
لێ جێگیركراوه
11 -بنكه‌ی سه‌ربازی سنكێ
12-بنكه‌ی سه‌ربازی بیگۆڤا
13-بنكه‌ی سه‌ربازی گه‌لی زاخۆ
14-بنكه‌ی سه‌ربازی شیلادزه
15-بنكه‌ی سه‌ربازی شیرتی
16-بنكه‌ی سه‌ربازی كوپكێ
17-بنكه‌ی سه‌ربازی قومری له به‌رواری
18- بنكه‌ی سه‌ربازی كوخی سپی
19 -بنكه‌ی سه‌ربازی ده‌رێی دواتیا
20 -بنكه‌ی سه‌ربازی سه‌رزێر
21 -بنكه‌ی سه‌ربازی زێلكان
22 -بنكه‌ی سه‌ربازی ئامێدی
23 -بنكه‌ی سه‌ربازی باتوفه
24 -بنكه‌ی سه‌ربازی باشیك كه له‌ساڵی ٢٠١٥ هاتوون و
ژماره‌یان دووهه‌زار سه‌ربازه.
سێيه‌م: هاریكاری هەرێم و توركیا
سوپای توركیا جگە لە بوونی
بنكەی خۆی، سودی له‌چه‌ند باره‌گایه‌كی پێشمه‌رگه وه‌رگرتووه، له‌وانه‌ش (بنكه‌ى
كۆلیتار) له‌ناحیه‌ی قه‌سرێ له‌قه‌زای چۆمانى ناوچه‌ی باڵه‌كایه‌تی، كه باره‌گای
هێزێكی سه‌ر به (پ د ك) لێیه. هه‌روه‌ها سوپای توركیا سود له‌بنكه‌ی مه‌شقی
باپشتیان له سۆران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتی پێویستدا به‌كاری ده‌هێنێت كه بنكه‌یه‌كی
سه‌ربازی هێزی پێشمه‌رگه‌یه، باره‌گای لیوای حه‌وتی پیاده‌یه‌ی سۆرانه و لیواكه‌ش
لیوایه‌كی هاوبه‌شی یه‌كێتی و پارتییه. جگه له‌مانه سوپای توركیا بنكه‌ی سه‌ربازی
كاتی بۆ ماوه‌ی چه‌ند رۆژ و چه‌ند هه‌فته كردووەته‌وه و بۆ ئۆپه‌راسیۆنێكی
دیاریكراو به‌كاریهێناون و دواتر جێیهێشتوون.
ئەو هاریكاریانە هەر سەربازی نییە، بەڵكو هاریكاری هەواڵگری و ئیعلامی و
ئابووری و زۆر لای تری گرتۆتەوە، بەڵام حكومەتی هەرێم بە ئاشكرا ئەو هاریكاریانەی
نەهیناوەتە پەرلەمان و ڕەزامەندی وەرگرتبێت، بەڵكو بەپیچەوانەوە پەرلەمان داوای
كردووە ئەو هێزانەانە دەرچن، بۆیە حكومەتی هەرێم یاسای پێشیل كردووە و ئەگەری ئەوە
هەیە لەكاتی بەهێزی پەرلەمان لیپیچینەوە لەگەڵ حكومەت بكرێت، بەهەمان شیوە پێشێلی
دەستوری عێراقیشە بەتایبەتی پیشمەرگە بەپێی مادەی (121)ى دةستورى عێراق له بڕگه‌ى پێنجه‌مدا هاتوه:
( تختص حكومة
الإقليم بكل ما تتطلبه إدارة الإقليم , وبوجه خاص إنشاء وتنظيم قوى الأمن الداخلي
للإقليم , كالشرطة والأمن وحرس الإقليم ).
پاسەوانی سنورن نەك هاریكاری داگیركەر بن، بۆیە لە هەرێمی كوردستان تەنها (
پ د ك)بەتاقی تەنها ئەو بەرپرسیارەتیەی كەوتۆتە ئەستۆ، حزبەكانی تری سەرەكی
ئەوهاریكاریانەیان لەگەڵ توركیا ڕەتكردۆتەوە.
چواره‌م: توركيا پرس به‌حكومه‌تی هه‌رێم ناكات
ئه‌و هێزانه‌ی توركیا له‌كاتی ئاڵوگۆڕكردن یان كردنه‌وه‌ی بنكه‌ی نوێی سه‌ربازی
یان ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنی سه‌ربازی و ئاسمانی، هیچ پرس و ڕاوێژێك به ئیداره‌ی
خۆجێی و پارێزگار و هیچ به‌رپرسێكی حكومه‌تی هه‌رێم ناكه‌ن- ئەوەش لەئاستی بەرزی
توركیا ووتیان مالی خۆمانە ، به‌پێچه‌وانه‌وه
بەرپرسێكی باڵای تورك بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند: توركیا بە نیازە لەو ناوچانەی
هەرێمی كوردستان کە ئۆپەراسیۆنەکەی ئەو وڵاتەی دژ بە گەریلاكانی پەكەكە تێدا
بەردەوامە، بنکەی سەربازیی تازە جێگیر بکات ، ئاماژەی بەوەشداوە كە پلانی توركیا
ئەوەیە چەند بنكەیەكی سەربازی دیكە لە ناوچەكە دروست بكات بە بیانۆی رێگەنەدان بە پەكەكە
جارێكی دیكە ئەو ناوچانە بەكارنە هێنێت كە لەلایەن توركیاوە كۆنترۆڵ دەكرێن.
پێنجه‌م: پاساوی توركیا و نیازە شاراوەكانی
لەدوای شكستی عوسمانی لە جەنگی جیهانی یەكەم (1914- 1918) وسزادانی و هاتنەكایەی
توركیا بەسیاسەتێكی خۆدابڕان بەردەوام بووە، كەمتر خۆی لەكێشەكانی دەوروبەر وەرداوە
، زیاتر لای رۆژئاوای گرتوە، لەساڵی ١٩٥٢ تورکیا چووە ناو (ھاوپەیمانی ناتۆ) لە
دژی (ھاوپەیمانی وارشۆ) بەسەرۆکایەتی سۆڤیەت، نازێكی زۆری هەلگیرا لەلایەن ناتۆو رۆژاوا
، دوای نەمانی جەنگی سارد و دوو جەمسەریی ئەو نازەی نەما، ساردیەكی زۆری تیكەوت لەلایەن
ناتۆ و رۆژئاوا، توركیا تووشی قەیرانی ئابووری بوو، بزوتنەوەی كورد سەری هەڵدا، هەموو
ئەوانە وای كرد توركیا لەو دابڕانە بێتە دەرەوە، بەتایبەتی لەسەردەمی ئەردۆغان،
ئیترسیاسەتێكی نوێ لەچوارچێوەی (عمق الاستراتیجی) هاتە كایەوە، دەستی كرد بەدەستتێوەردان ، تورکیا ھێزەکانی بۆ
سوریا و قەتەرو ليبيا و باشورى كوردستان ناردووە .
پاساوی توركیا ئەوەیە دەلێت هێزی پەكەكە لە هەرێمە، تاڕادەیەك ئەو پاساوە
ڕاستە و لەو سەردەمە ناكرێت لەناو سنورێكی تر بچیت كاروچالاكی سەربازی دژی وڵاتیكی
تر بكەی، تاڕادەیەك پەكەكە لەو ڕووەوە بەهەڵەداچووە، كە بەئاشكرا خاكی هەرێم
بەكاردەهێنێ، ڕاستە كوردستان لە دیدی كوردەوە
یەك پارچەكەیە، بەڵام وەك ئەمری واقیعی یاسایی ئێرە پێی دەوترێت عێراق و لای
سەرووش پێی دەوترێ توركیا، بۆیە دەبوایە پەكەكە ڕێگای تری عەقلانی هەڵبژاردبایە،
دەبوایە بەهاریكاری حكومەتی هەرێم بوونیان لەهەرێم بوایە، واتا بوونیان تاك لایەنە
نەبوایە.
ئەو مامەڵەیەی پەكەكە لەگەڵ باشووری كوردستان، لەلای توركیا قۆستراوەتەوە و
نیازە شاراوەكانی بەرجەستە بكات، كە بریتییە لە گورزوەشاندن لەتەواوی (بزوتنەوەی
رزگاری خوازی كورد ) و لەناوبردنی هەرێمیش، بۆیە نیازەكانی توركیا ڕووبەروبونەوەی
حزبێك و ڕەوتێك نییە، ئەگەر ئامانجەكە
تەنها پەكەكە بوایە كەوایە ئەو هێزانەی لەباشیك پاساوی بونیان چییە، ئەی بۆچی
پیلان لە كەركوك دەكات؟ ئەی بۆچی داوا لەعێراق
دەكات هێزەكانی بهینیتەوە هەرێم؟ ئەی
پرۆژەی ئۆڤاكۆ؟ لەگەڵ زۆری تر، بەڵكو هێرشەكان هەمەلایەنە كە لە بڕگەی داهاتوو
بەكورتی باسی دەكەین .
شه‌شه‌م: نیازی ڕاستەقینەی توركیا
نیازەكانی توركیا فراوانخوازیە و
چاوچنۆكییە، هەر لەگەڵ داڕشتنی پرۆژەی گاپ (21 بەنداوەكە) ئاماژەیان كرد"
دەبێت لیترێك ئاو بگۆڕینەوە بە لیترێك نەوت"، وا سەرەتای ئەو قەیرانانەی لەگەڵ عێراق وسوریا دەركەوتووە. بەشی
دووەمی كە لێرە گرنگە نیازی لەگەڵ كوردە،ئاستی دژایەتی ئەو وەك وڵاتانی ناوچەكە نییە ،هەر كیانی كوردی
قەبووڵ نییە، لای تورکیا بە قبوڵنەبوونی (دۆخی نەتەوەیی و نیشتمانی) وادەکات
تورکیا ھیچ جۆرە قەوارەیەکی کوردی قبوڵ نەبێت، مەگەر بەتاکتیکی (يان بە مەبەستی
ئیحتوا)، ئەو وەک جارانی ململانێی عوسمانی و سەفەوی دەیەوێ کورد بگەڕێتەوە ئەو
پێگە مەزھەبیەی و دۆخی سوارەی حمیدی، رەنگە تورکیا تاقانەبێت لەو جیھانە کە لە
ناخی ستراتیژیەتیدا دژایەتی سەرھەڵدانی کورد بکات، لە ھەر چوار پارچە و لەھەمو
گۆشەیەکی جیھان، واشی کردووە، ھێزی سەربازی ناردۆتە سێ پارچەی کوردستان و شەڕیان
دەکات، کەچی دەشبینرێت پەیوەندیەکی بە باشوری کوردستان کردۆتەوە، مانای وایە ئەو
پەیوەندییە لەچوارچێوەی (ئیحتوا) یەو بەچەند
ئاراستەیەکە:
1. دەیەوێت ئەو ئاستە بەرزەی باشوری کوردستان وەری گرتووە لە نێودەوڵەتی و
ئیقلیمی و عێراقی بەرەبەرە نزمی بکاتەوە.
2. دەیەوێت ھەڵویستی مەزھەبی وەرگرێت و نەتەوایەتی و نیشتمانییەكەی ڕەتبکاتەوە
و ئیتر هاوشێوەی سوارەی حەمیدی لێدروست بکات، ھەروەک چەند جارێک ئەو کارەی بە
باشوری کوردستان کردوە .
3. تورکیا دەیەوێت لەھەمان کات ئەو داھات و نەوتەی لە کوردستان ببات، توركيا ساڵانە چوار ملیار و نیو قازانجی
لەكوردستان كردووە([1]).
4. تورکیا دەیەوێت کوردستانیش بکاتە بازاڕی تورکیا، لەبەرامبەردا
سەرکردایەتی کورد پرۆژەیەکی وای نەبوو جگە لە خۆ گەندەڵکردن.
حه‌فته‌م: كاریگەریەكانی ئیحتیوا
بەهۆی ئيحتوا توركیا توانی ئاستی
ئيقليمى و جيهانى هەرێم دابەزێنێ
ئاستی بەرزی پەیوەندی نێودەوڵەتی چوار پلەی
سەرەکی ھەیە، پلەی ھەرە خوارەوەی پەیوەندی مرۆییە، سەرووتری پەیوەندی سیاسیە،
ئینجا یاسایی دێت، لەسەرووى هەمووشى
سەربازی دێت، هەرێمی کوردستان لەگەڵ جیھان گەیشتە ھەر چوار پلە و زۆر بەرزبوویەوە،
گەیشتە ئەو ڕادەیە راستەوخۆ رۆژئاوا و نەتەوە یەکگرتوەکان مامەڵەی لەگەڵ بکەن،
جاران رۆژئاوا و نەتەوە یەکگرتوەکان لەڕێگای دەوڵەتە ئیقلیمیەكان مامەڵەیان لەگەڵ
کورد دەکرد، ئەو دەوڵەتانەش دیارن چەندە دژی بوونی سیاسی کوردن، لەسەدەی ٢١
راستەوخۆ (دون وسیط) پەیوەندی كورد و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ھاتە کایەوە، لێرەدا
تورکیا ویستی ئیحتوای ئەو پەیوەندیە بکات، جارێکیتر بە جیھان بڵێت ئێوە ڕاستەوخۆ مامەڵە
لەگەڵ کورد مەکەن (کە دەوڵەتیان نییە، ئەندام نین لە نەتەوە یەکگرتوەکان- پابەند
نابن بەیاسای دەولی )، بەڵكو لە ڕێگای
ئێمەوە مامەڵەیان لەگەڵ بکەن، تورکیا دەیویست دیسان کورد بگەڕێنێتەوە
پەیوەندیەکانی سەدەی بیستەم- لەچوارچیوەی هەوالگری، سەرکردایەتی کورد بە وردی
شارەزای ئەو سیاسەتەی ئیحتوای تورکیا نەبوو، بەشێوەیەكی خراپ كەوتە نێو ئەو
پیلانەی توركیا، ھەم لە (گۆڕینەوەی پشتیوانی نێودەوڵەتی بە پشتیوانی هەرێمایەتی)، ھەم
لە ریفراندۆمەکەش .
هه‌شته‌م: ئامرازە نوێیەكانی هێنانەدی توركیا
(سەربازی و هەواڵگری - ئابوری –
سیاسی - یاسایی )
ئامرازە سەربازی وسیاسی و ئابووریەكەی
توركیا بۆ كۆنترۆڵكردنی هەرێم زۆر باسكراوە، لەم دواییە تۆڕە سیخوڕیەكانیشی
ئاشكرابوو، تاڕادەیەكی باش ڕای گشتی كوردستان ئاگادارە، ئەوەی ئاگادار نییە لایەنی
یاساییەكەیەتی، كورد هیشتا لای ڕوون نییە، بۆچی توركیا كۆمەلێك دۆسیەی یاسایی كۆنی
هەڵداوەتەوە ،لەوانە:(میساقی میلی، سیڤەر، لۆزان، ویلایەتی موسڵ)، بۆ ئەو مەبەستە (رەجەب
تەیب ئەردۆغان) سەرۆك كۆماری توركیا، زیاتر لە (100) یاساناسی جیهانی كۆكردەوە بۆ
تاتوێكردنی ئەو دۆسیە و ڕێكەوتنانە و هێزی یاساییان .
ئەوەی پێویستە بگۆترێت لەبارەی
(دۆمەین ورێنگی) ئەودۆسیانە ئەوەیە چوارچێوەی
كارایی (میساقی میلی) بە پێی یاسای نێودەوڵەتی تەنها ناو توركیای ئێستا دەگرێتەوە، بەڵام لایەنە سیاسیەكەی كاریگەری میساقەكە
كەمێك فراوانترە، هەرچی ویلایەتی موسڵە، ئەوا كوردستان دەگرێتەوە تاڕادەیەك لەگەڵ
مادەی (1)میساقەكە یەك دەگریتەوە.
ڕیكەوتنی لۆزان بەشێكی ڕۆژهەلاتی ناوەراست و شامیش دەگریتەوە. ڕێكەوتنی سیڤەر
زۆر فراوانە، ئەوەی ئێستا لە (لیبیا و دەریای سپی) ناوەراست دەگوزەرێ بەرمەودای
ئەوە، توركیا بۆ هەر مەودایەك لەو بەڵگەنامە یاساییانە هێزی سەربازی بۆ تەرخان كردووە،
دەتوانین بڵێین هێزەكانی لە لیبیا پەیوەستە بەسیڤەر، هێزەكانی لە سوریا پەیوەستە
بە لۆزان و مادەی (1)میساق، هەرچی كوردستانە هەر چواردۆسیە دەگرێتەوە (میساقەكە،
سیڤەر، لۆزان، ویلایەتی موسڵ ) .
چەندین جارە سەرۆك كۆماری
توركیا باس لە كۆتایهاتنی ڕێكەوتنامەی
لۆزانی كرد، لە ساڵی 2023 و دوایش پرسی ویلایەتی موسڵ، لە تازەترین لێدوانیدا بۆ
یەكەمجارە باس لە دەستكاری ڕێكەوتنی سیڤەری 1920 دەكات، جارجاریش باس لە
مەودایەكانی میساقی میلی دەكات، ئەوەش وای كردووە سەركردایەتی لەهەرێم بكەوێتە ترس
و لەرز و بێ وەڵامیی، لە كاتێكدا ئەو پرسە یاساییانە ئەوەندە مەترسیدار نییە بۆ
كورد ئەگەر شارەزابن، ڕاستە نیازی شاراوەی
توركیا هەیە لە جوڵاندنی ئەو پرسە، بەڵام كورد بەڵگەنامەی زۆر زیاتر هەیە ئەگەر بەكاریبهێنێت
بۆ بەرگریكردن، ئەوەی خوارەوە هەندێ ڕوونكردنەوەی
سەرەتاییە لە بارەی هەر چوار پرۆژەكەی توركیای ئێستا، هەر ئەو لایەنانەی باس
دەكەین، كە پەیوەندی بەو ستراتیجیەی ئێستای توركیا هەیە ڕوو لە كوردستان :
یەكەم / میساقی میلی
ئەو میساقە هاوشێوەی پرۆتۆكۆلەكانی
زایۆنییە و وردەكاریەكەی زۆر ڕوون نییە، بەو دواییە ڕێكخراوەتەوە لە 6 مادە یان 5
مادە، مادەی یەكەم سنوری دیاریكردووە، كە كوردستان دەگرێتەوە لەگەڵ بەشێكی سوریا،
ئەو میساقە لە 28/1/1920 جاڕدرا، بەرهەمی هەردوو كۆنگرەی ئەرزەروم 23/7/1919 وسیواس
11/9/1919 بوو، كە عەشایەرە كوردەكان
پاسەوانی ئەو كۆنگرەیان دەكرد بۆ ئەتاتورك، سەبارەت بە لایەنە یاساییەكەی، ئەومیساقە هیچ هێزانەێكی
یاسایی دەولی تێدا نییە، چونكە بەڵگەنامەیەكی محەلییە تەنها چەند كەسانێكی
ئەندامانی پێشووی مەبعوسان مۆریان لەسەر كردووە . میساقەكە لەژێر ناوی (دەوڵەتی عوسمانی) مۆركراوە، كەچی توركیا خۆی عوسمانی هەڵوەشاندەوە بەفەرمی
لە ڕۆژی 3/3 1924، لە ڕێكەوتنامەی سیڤەر لەمادەی 94 ئەو میساقە كاری پێنەكرا،
مادەی (62، 63، 64)ی سیڤەر دان بە كوردستان هینراو نوێنەری عوسمانی (هادی پاشا و
دكتۆر رەزا)مۆریان لەسەر كردووە، كە ئەوە پێچەوانەی ناوەرۆكی میساقەكەیە. توركیای
ئێستا خۆی دانی ناوە بە (سنوری بروكسل
مادەی 27- ئەوسنورەی ئێستای خوارووی توركیا ) . ئەگەر بە وردی تەماشای ئەو مەبعوسانە بكەین كە واژوویان لەسەر
میساقەكە كردووە، كەمایەتین، نوینەری كورد لەوكاتی (حسن خەیری) بوو، وا
دەخوێندرێتەوە ئەو ئیمزایەی لەبەرامبەر (وان)كراوە لە بەڵگەنامەی میساقەكە هی (حسن خەیری) بێت.
لەگەڵ زۆر لایەنی تر، ئەگەر حكومەتی هەرێم و دامەزراوە فەرمییەكانی تر شارەزا
نەبێت، پێویستبوو وەزارەتی ڕوشەنبیری و زانكۆكان و وەزارەتی
خویندنی باڵا بەو ئەركە هەڵسن، بۆیە
بەگوێرەی ئەو لێكدانەوانەی سەرەوە كردمان، ئەو میساقە هیچ نرخێكی یاسایی نییە، بەڵام
توركیا ناشارەزایی و شكستی سەركردایەتی كوردی قۆستووەتەوە، دەیەوێت بیكاتە
بنچینەیەكی یاسایی داگیركردن.
دووەم/ ڕێكەوتنامەی سیڤەر
پێكهاتووە لە (433) مادە، لە 10/8/1920 مۆركرا، بە مۆری (هادی پاشاو د. رەزا) نوێنەرانی سوڵتان، ئەو كۆنگرەیە گەورەبوو بەشێكبوو
لەو ( 5) كۆنگرەی جیهانی (ڤیرسای و سان جرمان و نۆی و رابۆلۆرین و ریگ )،بە بەشداربوانی
جیهانی ( بریتانیا، پورتوگال و ژاپۆن و رۆمانیا و سربیا و یۆنان و بەلجیك و..)، لە
مادەی 84 تا 87 سەبارەت بە سنورە لەگەڵ یۆنان، لە ماددەی (88 هەتا 93) سەبارەت
بەئەرمینیا ، لە مادەی (93 تا 121 بۆ وڵاتانی عربی )، سوریا و میزۆپۆتامیا (عێراق)
بەپێی مادەكانی (94 هەتا 97). ئیسرائیل، بەپێی ماددەی (95)، حیجاز بەپێی ماددەكانی
(98-99)، میسر لەمادەی (101)، سودان لە
مادەی (113) مەغریب و تونس لە ماددەی (118)، لیبیا بە ماددەی (121).
ئەوەی توركیا دەیەوێت زیندووی
بكاتەوە لە قازانجی خۆی، بریتیە لە مادەی
(27 و 39) سەبارەت بە سنوری توركیا، هەم وشكایی وهەم دەریایی (لەگەڵ یۆنان
وئیتالیا و سەرووی ئەفریقا) كە ئەوەی ئێستا لەگەڵ لیبیا بەنیازە. بەڵام ئەو هەڵوەشاندنەوەیە قازانجی كوردی تێدایە لەزۆر
مادە بەتایبەتی مادەكانی (62-63-64) .
سێیەم /
ڕێكەوتنامەی لۆزان
ڕێكەوتنەكە پێکھاتووە لە (١٤٣)
مادە، لە ساڵی 1923 وەزیری دەرەوەی توركیا
(عصمت ئینینۆ) واژووی كرد، رێكەوتنەكە دژایەتی زۆری مافەكانی كوردی تیدا بوو، بۆ نمونە (١٢٨) جار ناوی
تورکیای تێدا ھاتبوو، لەبەرامبەردا يەك جار ناوی كوردى تيدا نەهاتووە، مادەی (2)ی باس لە سنور دەكات، هەر لەوێش دۆسیەی
ویلایەتی موسڵ بە (عوسبەتولئومەم )سپیردرا، بە پێی پەرەگرافی (2) ى مادەى (3) ى
لۆزانى 1923ئەو دۆسیەیە دەچیتە (عصبة الأمم)، ئیتر لەو مادەیەوە ئەو دۆسیە دەچیتە
نێو سیاسەتی نێودەوڵەتی بەناوی دۆسیەی ویلایەتی موسڵكە لەوی باسی دەكەین .
چوارەم/ پرسی ویلایەتی موسڵ
توركیا داوای ویلایە تی موسڵی
دەكردەوە، بە پێی مادەى (1)ى ميساقى ميلى توركى، بۆيە ئەو كێشەیە
چووە (عصبة الأمم) يش لەكۆبونەوەی ژمارە
30 ی رۆژی 30/ 9/ 1924 و لە 31/11/1924لیژنەیەكی
نیودەوڵەتی پێكهات بۆ چارەسەری و دوای
بڕیاڕیاندا كە ویلایەتی موسڵ هی عێراقە . توركیا چاوەڕوانە ئەگەر عێراق تیكچوو ئەو
دۆسیەیە بینێتەوە مەیدان و ناوچەكە داگیربكات، ئەو هێزەی ئێستای گوایە بۆ دژی
پەكەكە هێناوە یەكێك لە ئامانجەكانی بۆ ئەوەیە، خۆشبەختانە سەركردەیەكی گەورەی (پ
د ك- هۆشیار زیباری) لەودواییە ئاماژەیەكی بەو مەترسیە كرد .
نۆيه‌م: بەڵگەنامە یاساییەكان بۆ ڕووبەروبونەوەی هەوڵەكانی توركیا
بەهۆی ئەو دۆسێیانەی، كە لە سەرەوە
باسمان كرد كاتی خۆی توركیا زۆر زیانی بەركەوت، ئێستا دەڵیت ئەو ڕێكەوتننامانە كاتی
بووە و هەڵیان دەوەشێنێتەوە، بەڵام دەبێ
بزانین نە لە ڕێكەوتنامەی سیڤەر و نە لۆزان ، هیچ مادەیەكی تێدا نییە كاتی بۆ
دیاریكرابێت، لە هەموو ڕێكەوتنەكان نوێنەری فەرمی توركیا و عوسمانی مۆریان كردووە،
بۆ سیڤەر (هادی پاشا)خۆی مۆر كردووە، بۆ
لۆزانیش (عصمت ئینینۆ)مۆری كردووە، لەگەڵ ئەو تێبینیانەش:
توركیا زیاتر جەخت لە هەڵوەشاندنەوەی
لۆزان دەكات ئەوەش زەرەری بۆ كورد نییە، بەڵكو قازانجی هەیە، بەو مەرجەی سەركردایەتیەكی حەكیمی كورد لە
مەیدان بێت. ئەردۆغان سەركردایەتی كوردی
بەوە ترساندووە كە هەردوو ڕێكەوتنەكە بە 100 سال كۆتایی دێت، ئەوە هیچ بنچینەیەكی نییە
ڕێكەوتنامەی نێودەوڵەتی ئەو 100 سالانەی نییە، ئەوەی باسی جیبەجێكردنە، مادەی 143ی
لۆزانە باس لە ماوەی ریكەوتنەكە نییە .
هەرچی سیڤەرە ئەویش كاتی نییە،
گرنگە تاكی كورد ئەوە بزانێ كە سیڤەر تەنها لە ڕووی سیاسییەوە هەڵوەشایەوە لە ڕووی
قانونی هەڵنەوەشاوەتەوە، بۆیە مادەكانی (62-63-64)ی سەبارەت بەكورد ماون، ئەگەر كورد
بە باشی كاری بۆ بكات، بەتایبەتی لەو كاتەی كە ئەردۆغان ئەو كارتانە زیندوودەكاتەوە
و بوار بۆ كورد دەڕەخسێنێت. ڕاستە توركیا و ئەتاتورك دەیانوت سیڤەر مانای خۆكوشتنی
توركیایە، بەڵام ئەوەی ئێستا دیزاینی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و سەرووی ئەفریقایە هەموی
بەرهەمی سیڤەرە.
تەنها خاڵێك هەیە لە پرسی (ویلایەتی موسڵ)
ئێستا پەسند نییە بیوروژێنین. ئەوكاتە باسی
دەكەین، ئەگەر توركیا بەكاریهێنا یان باسی كرد وەڵامی دەدەینەوە (بە تویژینەوە) . بۆ
ئەوانەش وادەزانن كە بڕیاڕەكانی (عصبە الامم) هێزی یاسایی نەماوە، ئەوا شارەزای
یاسای دەولی نین، ئەگینا (عصبە) خۆی لەدوا بڕیاڕی رۆژی 18/4/1946 هەمو دۆسیەكانی بە یاساییانە بە (نەتەوە
یەكگرتوەكان)سپارد، بۆیە هەرچی لە عصبە هاتووە ئێستا هێزی یاسایی لە نەتەوە
یەكگرتوەكان هەیە . لە ڕاستیدا هەموو لایەك دەزانن توركیا نیازی زۆر خراپە و بە دوای
قەرزی كۆن و گێچەلە لە ناوچەكە، خۆشبەختانە جارێك ئاڕاستەی كێشەكانی ڕووی لە
ئەوروپا و ئەفریقیایە، بەڵام ئەوان بەو هەنگاوانەی توركیا رازی نابن، بۆیە ئەگەری
زۆرە توركیا بەدوای خاڵی هەرە لاواز بگەڕێت ئەویش لەو كاتە هەرێم و كوردستانە،
ئەوەش چارەنوسی توركیا وەك چارەنوسی سەدام دەبیت كە ویستی سنوری فراوان بكات
ودەستكاری دیزاینی سایكس پیكۆ بكات .
ده‌يه‌م: پووختەو ڕاسپاردە
پووختە : ئەو بانگەشەی تورکیاى سەردەمی پارتی داد و گەشە (تەنازول بۆ گەورەکان و
ستەم لە بچوکەکان) یان (تیۆری سفر لەگەڵ بەھێزەکان و فول ناکۆکیش لەگەڵ بێھێزەکان)
یان بەتێكڕایی بانگێشەی بۆ (عوسمانی نوێ) لە ئيستادا پاشەکشەی کردووە. یان پرۆژەی
تورکیا بۆ ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەو دەمە قەتیس بووە، لە پیلان دژی کورد لە ھەر
شوێنێک ھەبێت. ئەمەش دوو قۆناغە :
یەكەمیان/ توركیا دروشمی یەكپارچەیی خاكى سوريا و خاكى عێراق و خاكى
ئێران وەك یەكپارچەیی خاكی توركیا دەبینێ، ئەوەش زۆر ڕوونە چەندە دژی كوردە، ئەوە
كارتەكانی یەكەمیەتی: ( A) ، كارت
وپلانی (B ، C)ئەو دۆسیانەی میساقی میلی و
ویلایەتی موسڵ و ئەوانەیە. لە ژێر ئەو توێژینەوانە پێویستە ئەو ڕاسپاردانە جێبەجێ
بكەین :
1-چارەی هەمو چارەسەرییەكان چاكسازی و سەروەری یاسا و قەلاچۆی گەندەڵی و لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و خەڵكی شایستە لە شوێنی شایستەیە.
2-ئەو پەیوەندییە ناهاوسەنگە لەگەڵ توركیا هەڵوەشێنینەوە، بەتایبەتی گرێبەستە دوورو درێژەكانی نەوت.
3-دەست بەهەڵمەتی دەركردنی سوپای توركیا بكرێت و ڕێگای عێراقی و دەولی و نەتەوە یكگرتوەكان بەكار بهێنرێت .
4-كێشەكان بە ستراتیجیانە لەگەڵ عێراق چارەسەر بكرێت نەك تاكتیكیانە .
5-هێزیكی بەرگری ڕاستەقینە لەهەرێم دروست بكرێت. هەرێم خاوەنی زیاتر لە (٤٢٨٠٠٠) ھێزی چەکدارە، لە وڵاتانی وەك (ئەندۆنیسیا و فیلیپین و تایلاند و زۆر وڵاتی گەورەی جیهانی) زیاترە، تا ئێستا ئەو سوپا زەبەلاحە لەدەست حزبەكانە.
6-حكومەت و سەركردایەتی كورد بكەونە ژێر لیپێچەنەوە و بەدواداچوون .
7-بینای یەكڕیزی بۆ ناوەخۆ و بۆ بەشەكانی تریش بە گوێرەی ڕەهەندی نیشتمانی و یاسای دەولی پیكەوە بكرێت.
8-وابكەن شان بەشانی هێزی بەرگری كوردستانیی، هێزی عێراقیش بە پێیماددەکانی ١٠٩ و ١١٠ دستووری عێراقی بەرگری لەكوردستان بكەن.
9-دەبێت هەرێم ئەو دوو دەستانە ببڕێت كە هاریكاری توركیا و ئیران دەكەن، یەكەمیان بەسیخوڕی بۆ توركیا، دووەمیان ئەو دەستانەی كادیرو لایەنگرانی حزبەكانی كوردستانی ڕۆژهەڵات تیرۆر دەكەن لە هەرێم.
10- ئەو هەولەی لەخالی (9)هاتوە دەبیت ئەوانەش بگرێتەوە كە ناڕاستەوخۆ بەنوسین و ووتار لایەنگری توركیا دەكا لەو هەلمەتانەو دژایەتی پارچەكانی تری كوردستان دەكا .
11- برایانی پەكەكە دەبێت ڕەچاوی بارودۆخی هەرێم بكەن و هەر بوونێكیان لەهەرێم دەبێت بە ڕەزامەندی حكومەتی هەرێم بیت، لەبەرامبەریشدا پێویستە هەموو حزبە كوردستانییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان هاریكاری پرۆژەی قەندیل بن، دژی ئەو تەقەلا مەترسیدارانەی توركیا بوەستنەوە كە دەیەوێ تیرۆریستان بهێنێتە قەندیل، بۆ ئەوەش پێویستە لایەنە كوردییەكان ئەو پیلان و مەترسییە دەرخەن بۆ وڵاتانی ناوچەكە و بۆ جیهانیش .
12- زۆرجار توركیا و ئەوانەی لەهەرێمیش هاریكار بوونە، پرۆپاگەندەی ئەوە بڵاودەكەنەوە گوایە پیلانێكی ئیقلیمی و جیهانی دژی هەرێم هەیە بۆ لەناوبردنی، ئەوە هەمووی ڕاست نییە، ئەوە بۆ ئەوەیە باری دەروونی هەموو لایەك بڕوخێنن و ببێتە پاساوی ئەوەش بڵێن پیلانەكە گەورەیە و بە ئێمە بەرگری ناكرێت،لە لایەكی تریش بۆ ئەوەیە سەركۆنەی ئەو لایەنانە نەكرێت كە هاریكاری داگیركاری دەكەن و بڵێن پیلانەكە گەورەیە و لە ئاستی ئیمە نییە، ڕاستیەكەی پیلانی توركیا هەیە بۆ لەناوبردنی هەموو كورد بەڵام جارێ وڵاتیتر بەشدار نییە، جگە لەهەندێ لایەنی سونەی عێراق و هەندێك سەركردەی كوردی هەرێم و ڕۆژهەلاتیش بە ناڕاستەوخۆ تێدایە، بەڵام بوارهەیە بگەڕێنەوە.
13- هەندی برایان لە حزبی كوردستانی ئێرانی (بە بێ ئاگای سەركردەكان یان بەئاگای ئەوان ) لەكاتی ئەوەی توركیا هێرش دەكاتە سەر هەرێم ئەوانیش دەچن چەند تەقەیەك لەسنوری ئێران دەكەن بەناوی چالاكی وكوردایەتی و دەگەڕێنەوە، ئەو كارە ناسنامەكەی دیارە مەبەست چییە، ئەوە هەر دەستە و تاقمێك بیكا لەهەر پارچەیەكی كوردستان خزمەتە بە پیلانە گەورەكە، بۆیە واچاكە لەو جۆرە كارانە لەو كات و ساتانە خۆتان دووربخەنەوە.
ناوى توێژينه‌وه: ستراتیژیه‌تى فراوانخوازی توركیا لە
هەرێم
نوسينى:
مسعود عبدالخالق ، پ.ى.د. رعد رفعه محمد ، م. سعيد هه‌ركى
له
بڵاوكراوه‌كانى ده‌زگاى ستانده‌ر بۆ توێژينه‌وه وراگه‌ياندن ژمارى (38)
بۆردی
توێژینه‌وه‌ی ستانده‌ر:
ئه‌نجومه‌نێكی زانستی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی
سیاسیه، گرنگی ده‌دات به ره‌هه‌نده سیاسیه‌كانی دیارده و ئاریشه‌كان. ئامانجی
به‌رچاوڕوونی داڕێژه‌رانی پلان وبڕیارده‌رانی سیاسی هه‌رێمی كوردستانه بۆ
ئاگابوون له هاوكێشه كاریگه‌ره‌كانی ناوخۆیی وهه‌رێمی وجیهانیه‌كان.
ستافي
بۆرد:
پ.ی.د.
رعد رفعه محمد/ سه‌رۆك
م.
رزگار علی / بڕیارده‌ر
پ.ی.د.
كامران عزیز / ئه‌ندام
م.
گۆران عبدالله / ئه‌ندام
م.
نەوزاد كاكه‌الله پاڵانی / ئه‌ندام
([1]) مؤسسة راند:
العلاقات التركیە الایرانییە بات متغیرا، 2013 ص 12.