لەچەند ڕۆژی ڕابردودا تێکهەڵچونی توند لەنێوان ئازەریی‌و ئەرمەنییەکان لەناوچەی ناگۆڕنۆ قەرەباغ، سەریهەڵداوە کە بەهۆیەوە دەیان کەس لەهەردولا کوژراون‌و سەدانی تریش برینداربون، ئەوەش بەپێشهاتێکی مەترسیداری ئەو ململانێیە دادەنرێت کە زیاتر لەسەدەیەکە لەنێوان ئەرمەنی‌و ئازەرییەکاندا بەردەوامە.
ململانێیەک کە بەردەوامبونی هەبوەو هەندێکجار بەشەڕو کوشتارو هەندێکجاریش بەدانوستان‌و نێوەندگیریی وڵاتان درێژەی کێشاوە.
تورکیای سوننە مەزهەب پشتیوانیی ئازەربایجانی شیعە مەزهەب دەکات لەدژی ئەرمەنه‌کان‌و ئێران‌و ڕوسیاش پشتیوانیی لەئەرمەناکان دەکەن،
قەرەباغ بەشێکە لەهەرێمی کوردستانی سور کە هەرێمێکی گرنگ‌و گەورەی نێوان هەردوو وڵاتی ئەرمینیاو ئازەربایجانەو باواتای باغی ڕەش دێت، لەدێر زەمانەوەو بوەتە جێگەی ململانێ‌و خاڵی یەکلاکەرەوەی کێشەو ناکۆکیەکانی وڵاتانی زلهێزو بەردەوام وڵاتانی زلهێزو ستەمکار چاوی تەماع‌و داگیرکارییان لەسەر ناوچەکە بوە هاوشێوەی پارچەکانی تری کوردستان.
قەرەباغ ناوچەیەکی سنورییە کە دەکەوێتە نێوان دەسەڵاتی هەردوو وڵاتەوەو ڕوبەرەکەی نزیکەی چوار هه‌زارو 400 کیلۆمەتری چوار گۆشەیەو ژمارەی دانێشتوانەکەی زیاترە لە 146 هه‌زارو 500 کەس‌و پایتەختەکەی شاری خانکەندییە.
لەگەڵ ئەوەی ئەرمەنییەکان لەسەدا ٩٤ی دانیشتوانی ناگۆڕنۆ قەرەباغ پێکدەهێنن، بەڵام هێشتا ناوچەکە جێگای ململانێ‌و ناکۆکی ئەرمینیاو ئازەربایجانەو باکۆ ئامادەنییە دەستبەرداری ئەو ناوچە شاخاوییە ببێت کە دەکەوێتە باشوری قەوقازەوە.
سەرەتای دروستبونی قەیرانی هەرێمەکە بۆ پێش روخانی دەوڵەتی عوسمانی دەگەڕێتەوە، کاتێک ڕژێمی قەیسەری روسیا هەرەسیهێناو بەلشەوییەکان لەدوای شۆڕشی ١٩١٧ جڵەوی حوکمڕانی روسیایان گرتەدەست، هاوکات لەگەڵ ئەو روداوە، ئەرمەن‌و ئازەری‌و جۆرجییەکان دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان لەناوچەی قەوقاز راگەیاند.
بەڵام کۆمارە تازە لەدایکبوەکە دوای چەند هەفتەک لەڕاگەیاندنی بەهۆی ناکۆکی ئەو سێ نەتەوەیە لەسەر پرەنسیپ‌و ئامانجەکان ناکۆکی لەنێوانیاندا دروستبوو، هەربۆیە جۆرجیا لەمانگی ئایاری ١٩١٨ سەربەخۆیی خۆی راگەیاند، دوای دوو رۆژ هەریەک لەئەرمەن‌و ئازەرییەکانیش هەمان کاریانکردو بونە دەوڵەتی سەربەخۆ.
هەر زوو ئازەرو ئەرمەنییەکان لەسەر سنوری وڵاتەکانیان‌و خاوەندارێتی چەند ناوچەیەک لەوانە قەرەباغ بوو بەشەڕیان‌و ئیدی ململانێیەک سەریهەڵدا کە زیاد لەسەدەیەکە بەردەوامیی هەیە.
هاوکات لەگەڵ هەرەسهێنانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‌و دۆڕاندنیان لەیەکەم جەنگی جیهانیدا، ئەرمەنەکان توانیان خۆیان لەشاری شوشاو شوشای پایتەختی هەرێمی قەرەباغ نزیکبکەنەوە، بەڵام بەهۆی داواکاری بەریتانییەکان بەوەی پێویستە پرسەکە لەکۆنگرەی ئاشتی پاریس یەکلایی بکریێتەوە، پێشڕەوییەکانیان بەرەو هەرێمەکە راگرت، لەکۆنگرەکەشدا داواکرا ئاشتەوایی لەنێوان هەردولایەنی ناکۆکدا بێتە ئاراوە.
لەگەرمەی دانوستانەکاندا، ئازەرییەکان لەشاری شوشا دەستیانکرد بەپاکتاوکردنی رەگەزیی‌و سەدان ئەرمەنییان رەشەکوژ کرد، ئەم ڕوداوەش کارەساتی قەتڵوعامکردنی ئەرمەنەکانی لەسەر دەستی عوسمانییەکان وەبیردەهێنایەوە.
لەمانگی نیسانی ساڵی ١٩٢٠، سوپای سۆڤیەت لەسەردەمی دەسەڵاتی جۆزێڤ ستالین بەسەر ناوچەکەیداداو هەردوو وڵاتی ئەرمینیاو ئازەربایجانی داگیرکردەوە، بەوهۆیەوە ناکۆکی ئازەرو ئەرمەنییەکان لەسەر ناوچەی ناگۆڕنۆ قەرەباغ بەشێوەیەکی کاتیبێدەنگیی لێکرا.
بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەرمەنییەکان لەسەدا ٩٤ی دانیشتوانی ناوچەکە بون، بۆیە بۆچونی بەشی زۆری بەرپرسانی سۆڤێت ئەوەبوو کە هەرێمەکە بخرێتەسەر کۆماری ئەرمینیا، بەڵام بەخێرایی لەو بۆچوونە پاشگەزبونەوەو هاتنەسەر ئەو باوەڕەی کە ناوچەکە بخرێتەسەر ئازەربایجان تاوەکو هەردوو گەلی ئەرمەن‌و ئازەر لەبەر ناکۆکی‌و دژایەتی یەکتر نەیانپڕژێتە سەرئەوەی کێشە بۆ یەکێتیی سۆڤیەت دروستبکەن.
کوردستانی سورو هەرێمی ناگۆڕنۆ قەرەباغ
دوای خستنەسەری هەرێمی ناگۆڕنۆ ـ قارەباغ بۆسەر کۆماری ئازەربایجان، لە١٦ تەمموزی ١٩٢٣ بەبڕیاری سەرۆکایەتی کۆمیتەی جێبەجێکاری ناوەندی کۆماری ئازه‌ربایجان ئەم هەرێمە پێکهێنرا کە پایتەختەکەی شاری لاچین بوو، شارەکانی قەرەقیشڵاغ کەلبەجار، قوبادلی، قوتورلی، کوردحاجی‌و مورادخانلی لەخۆگرتبوو، بەڵام لەساڵی ١٩٢٩و بەهۆی سیاسەتەکانی ستالین دژ بەکەمینەکانی ناو سۆڤیەت‌و راگواستنیان بۆ کۆمارەکانی تری ناو یەکێتییەکە کۆتایی بەکوردستانی سور هێنرا.
کوردستانی سوور یەکەیەکی کارگێڕیی‌و ئەتنیکی بوو لەئازربایجانی سۆڤیەتی کە ناوچەیەکی فراوانی لەسەر سنورەکانی ئازه‌ربایجان‌و ئەرمینیای لەخۆگرتبوو، بەتایبەت هەرێمی ناگۆڕنۆ قەرەباغ.
شەڕو ناکۆکیەکانی ئێستای نێوان ئەو دوو وڵاتە بەجۆرێکە کە باس لەدەستوەردانی وڵاتانی ناوچەیی‌و جیهانی دەکرێت لەشەڕەکەداو دەنگۆی ناردنی ژمارەیەکی زۆری چەکدار هەیە لەلایەن تورکیاوە بۆ پشیوانیی ئازەربایجان‌و باس لەوەشدەکرێت کە زیانەکانی شەڕەکە ناوبەناو وڵاتانی دوروبەر دەگرێتەوەو لەدوو رۆژی ڕابردوشدا چەند موشەکێک لەوڵاتی ئێرانی دراوسێ کەوتونەتەخوارەوە.
بەگوێرەی سەرژمێری ساڵی ١٩٢٦ لەلایەن یەکێتی سۆڤێتەوە ژمارەی دانیشتوانی کوردستانی سور51 هه‌زارو 200 کەس بووە، ڕێژەی دانیشتوانی کورد ڕێژەی %٧٣،١بوەو ڕێژەی %٢٦،٣ ئازەربایجانی بووە، دوای ئەم سەرژمێریە سەرژمێریەکی تر لەو ناوچەیە لەژێر چوارچێوەی کوردستانی سوردا نەکراوەتەوە٠
دوای گرتنەدەستی دەسەڵاتی یەکێتیی سۆڤیەت لەلایەن میخائیل گۆڕباتچۆڤ‌و لەگەڵ نزیکبونه‌وه‌ى هەرەسهێنانی یەکێتییەکە، ئەرمەنەکانی قەرەباغ پڕۆژە بڕیارێکیان تێپەڕاند کەبەپێی ئەوە هەرێمەکەیان دەچێتەوەسەر کۆماری ئەرمینیا.
کە یەکێتی سۆڤێتیش هەرەسیهێنا، هەرێمەکە جیابونەوەی خۆیان لەئازەربایجان راگەیاندو چوونەوە پاڵ ئەرمینیا، کەبەهۆیەوە شەڕێکی دژوار لەنێوان هەردوو کۆماری ئازەربایجان‌و ئەرمینیا رویداو بوە هۆی گیانلەدەستدانی زیاتر لە٣٠ هەزار کەس‌و ئاوارەو دەربەدەربونی دەیان هەزار کەس، لەوکاتەشەوە هەرێمەکە لەدۆخی نەشەڕ نەئاشتیدایەو ناوبەناو شەڕو پێکدادان لەنێوان هەردوو لایەنی ناکۆکدا دروستدەبێتەوە.
