زۆر کەس لە سەرانسەری جیهان سەرقاڵی (ڤیدیۆ) یاریکردن و ڕەفتاری قومارکردنن ,کە وەک ڕەفتاری ئالوودەبوون ناسراون، بەڵام بەزۆری هیچ دەرئەنجامێکی تەندروستی بەرچاوی لێناکەوێتەوە. بەڵام بەشێکی کەم لەو کەسانەی کە خەریکی ئەم جۆرە ڕەفتارانەن لەوانەیە تووشی تێکچوون ببن بەهۆی ڕەفتارە ئالوودەبووەکانی پەیوەست بە تێکچوونی کارایی یان ناڕەحەتی.

یاری ڤیدیۆیی لە کولتوری مۆدێرندا زۆر باو بووە، بەتایبەتی لەنێو گەنجاندا، و خولیایەکی تەندروستە بۆ زۆربەی بەکارهێنەران. بەڵام لە ساڵانی ڕابردوودا دانپێدانانی جیهانی لە نێوان پیشەیی و ئەکادیمیەکانی تەندروستی گشتیدا زیاد دەکات کە شێوازە تایبەتەکانی یارییە ڤیدیۆییەکان ڕەنگە ببنە هۆی تێکچوونی بەرچاو لە بوارە کەسی، خێزانیی، کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی، پیشەیی یان بوارە گرنگەکانی تری کارکردن و ناڕەحەتی دەروونی بۆ ڕێژەیەکی بەرچاو کەمینەی یاریزانان. ئەو کەسانەی کە بەشداری لە یاریکردندا دەکەن، پێویستە ئاگاداری ئەو بڕە کاتە بن کە لە چالاکییەکانی یاریکردندا بەسەری دەبەن، بەتایبەتی کاتێک کە بەدەر لە چالاکییەکانی دیکەی ڕۆژانەیە، هەروەها لە هەر گۆڕانکارییەک لە تەندروستی جەستەیی یان دەروونی و کارکردنی کۆمەڵایەتییان کە دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ شێوازی ڕەفتاری یاریکردنیان.

یاریکردن لە زۆرێک لە وڵاتان و دەسەڵاتەکانی دادوەریدا بە جۆرێک لە کات بەسەربردن دادەنرێت، کە بە میکانیکی گرەوکردن/گرەوکردن و تایبەتمەندییەکانی دراوکردن تایبەتمەندە. وەک یاریکردن، ڕەفتاری دووبارەبوونەوەی قومارکردن دەتوانێت ببێتە هۆی تێکچوونی قومارکردن کە پەیوەندی بە ناڕەحەتی یان تێکچوونەوە هەیە.

لەم ساڵانەی دواییدا، یەکگرتن لە نێوان یاریکردن و قومارکردن لە پلاتفۆرمە جیاوازەکاندا زیاتر بووە، کە بە شێوەیەکی بەرچاو لە لایەن ئینتەرنێتەوە یارمەتیدەر بووە. ئەم یەکگرتنە ڕەنگە ببێتە هۆی کۆچکردن لە یارییەکانەوە بۆ قومارکردن و پێکەوە ڕوودانی ئەو دوو تێکچوونە.

بەکارهێنانی ئینتەرنێت و کۆمپیوتەر و مۆبایلە زیرەکەکان و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکانی دیکە لە ماوەی دەیەکانی ڕابردوودا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش زیادی کردووە و ئەم زیادبوونە نەک تەنها پەیوەندی بە سوودە ڕوون و گەورەکانەوە هەیە بۆ بەکارهێنەران و کۆمەڵگاکان، بەڵکو پەیوەندی بە حاڵەتە بەڵگەدارەکانی بەکارهێنانی زۆرەوە هەیە کە زۆرجار تەندروستی نەرێنی هەیە دەرەنجامەکان.

نیگەرانییە تەندروستییەکانی پەیوەست بە ڕەفتاری یاریکردن تەنها بە تێکچوونی یاریکردن سنووردار نین، بەڵکو لایەنەکانی تری تەندروستی وەک کەمی چالاکیی جەستەیی، خۆراکی ناتەندروست، کێشەی بینین یان بیستن، کێشەی ماسولکە و ئێسک و پروسکی، کەمخەوی و حاڵەتە تەندروستییە پەیوەندیدارەکانی وەک خەمۆکی و خوێنبەرەکان دەگرێتەوە ترۆمبۆئیمبۆلیزم.

خەمڵاندنی بڵاوبوونەوەی تێکچوونی یاریکردن لە نێوان وڵاتان و دەسەڵاتەکانی دادوەریدا جیاوازییەکی بەرچاوی هەیە، بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی نەبوونی ئامرازێکی هەڵسەنگاندنی ستانداردەوە، و بڵاوبوونەوەی "یاریکردنی کێشەدار" کە پێوەرێکی بە وەکالەت بۆ بڵاوبوونەوەی "تێکچوونی یاریکردن" لە دانیشتووانەکاندا لە 1.3 بۆ 9.9% جیاوازە .

بڵاوبوونەوەی ساڵانی ڕابردووی "قومارکردنی کێشەدار" کە پێوەرێکی بە وەکالەت بۆ بڵاوبوونەوەی تێکچوونی قومارکردن لە نێوان گەورەکاندا لە نێوان 0.1% و 5.8% دەگۆڕێت.

زیانەکانی قومارکردنەکە زۆرن. بۆ نموونە، لێکۆڵینەوەکان لەسەر ئاستی نیشتمانی لە وڵاتانی ئۆقیانووسەکانەوە ئاماژە بەوە دەکەن کە زیانەکانی ئەگەری بەهۆی قومارەوە بەراورد دەکرێن بە زیانەکانی بەهۆی خەمۆکی و تێکچوونی بەکارهێنانی کحول. زیانەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر خودی یاریزانان/قومارچیەکان و هەروەها خێزان و کۆمەڵگاکەیان هەیە.

چالاکییەکانی توێژینەوەی نێودەوڵەتی زیاتر – بە تایبەتی لە حاڵەتی تێکچوونی یاریکردندا – زۆر گرنگن بۆ ئەوەی وێنەیەکی گشتگیر لە کێشەکانی ڕابردوو و ئێستا بەدەستبهێنرێت، خەمڵاندنی بڵاوبوونەوە دروست بکرێت، پلانی خۆپاراستن و چارەسەرکردن ئاگادار بکرێتەوە و ئاسانکاری بۆ بەراوردکردنەکان بکرێت. بۆ ئەم مەبەستە دەبێت ئامێری تەندروست لە ڕووی دەروونییەوە کە لەسەر بنەمای پێوەرە جێی متمانەکانی دەستنیشانکردن دامەزراون پەرەپێبدرێت.

تێکچوونەکان بەهۆی ڕەفتارەکانی ئالوودەبوونەوە نیشانە ناسراوەکانن و لە ڕووی کلینیکیەوە گرنگن کە پەیوەندییان بە ناڕەحەتی یان دەستوەردان لە ئەرکە کەسییەکانەوە هەیە کە لە ئەنجامی ڕەفتارە دووبارەبووەکانء پاداشت بەخشەکانەوە گەشە دەکەن جگە لە بەکارهێنانی ماددە بەرهەمهێنەرەکانی وابەستەیی.

وەرگێڕانی لەئینگلیزی بۆ کوردی: ڕۆژبین خدر مه‌عروف