شارپرێس:
سەید جبیلی ڕۆژنامەنووس لەگرتەیەكی ڤیدیۆیی لە یوتیوب بەم شێوەی ئەو پرسەی سەرەوە ڕووندەكاتەوە، كە دوورگەی گرینلاند یەكێكە لەو بابەتانەی زۆرترین خەڵك لە ئینتەرنێت بەدوایدا دەگەڕێن، ئەمەش‌ دوای ئەوەی ئیدارەكەی دۆناڵد ترامپ سەرۆكی ئەمریكا لە 18 ی ئۆگۆستۆسی 2019 ئارەزووی كڕینی ئەو دوورگەیەی نیشاندا، كە لە دانیماڕك- ی بكڕێت. 

دانیمارك ئەو داوایەی بە هیچوپوچ لە قەڵەمداو ڕەتیكردەووە، بەو هۆیەشەوە ترامپ سەردانەكەی بۆ دانیماڕك هەڵوەشاندەوە، كە بڕیار بوو لە سیبتێمبەری 2019 ئەنجامی بدات.

بۆچی ترامپ دەیەوێت دوورگەی گرینلاند بكڕێت؟ ئایا دەكرێت لەم سەردە هاوچەرخەی خۆماندا دەوڵەتێك كارێكی لەو جۆرە بكات؟

جبیل لەوبارەوە دەڵێت: با بزانین گرینلاند لە كوێیە؟ دوورگەكە بەشێكە لە جەمسەری باكور، گەورەترین دوورگەی جیهانە و ڕووبەرەكەی 811 هەزار میل چوارگۆشەیە، واتە بە نزیكەیی هێندەی نیوەی ڕووبەری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە. لە ڕووی سیاسییەوە سەر بە دانیماڕك- ە، بەڵام لە ساڵی 1979 وە خاوەن ئۆتۆنۆمییە. دوورگەكە دەوڵەمەند نییە، 80% ی خاكەكەی بە بەفری چڕ داپۆشراوە، لە 90% كاڵا هەناردەكراوەكانی بۆ دەرەوە ماسی- یە، ساڵانە بڕی 700 ملیۆن دۆلار وەك یارمەتی لە دانیماڕك وەردەگرێت، ئەمەش‌ بەشی دانیشتوانەكەی دەكات كە تەنها 55 هەزار كەسن.

ئەمریكا دەمێكە گرنگی بەو دوورگەیە دەدات، بەڵگەنامە ئەمریكییەكان نیشانی دەدەن كە ئەمریكا لە ساڵ 1868 وە هەوڵی كرینی دوورگەی گرینلان و ئەیسەلەندا- ی هاوسێی داوه، دواتر لە ساڵی 1946 ئەمریكا بە فەرمی ئەو كۆششانەی تازەكردنەوە ‌و داوای لە دانیماڕك كرد بە بڕی 100 ملیۆن دیناری زێڕین دوورگەكەی پێ بفرۆشێت، دانیماڕك ئەوەی ڕەتكردەوە، بەڵام ئەمریكا توانی بنكەیەكی سەربازی لەو دوورگەیە جێگیر بكات و تا ئێستاش لەوێ جێگیرە.

لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا و سەدەكانی 18 و 19  و سەدەكانیش پێشووترش ، كڕینی بەشێك لە دەوڵەتێكی دیكە شتێكی كارپێكراو و ئاسایی بوو، بۆ نموونە ئەمریكا (لویزیانا) ی لە فەڕەنسییەكان كڕی، لە یەكلاییكردنەوەیەكی سیاسیشدا (فلۆریدا) ی لە ئیسپانەكان كڕی، لە سەدەی نۆزدەیەمیشدا (ئەلاسكا) ی بە نرخێكی زۆر هەرزان و بە بری 7.2 ملیۆن دۆلار كڕی، لە ساڵی 1917 دا دوورگەكانی (پاكیزە) یان لە دانیماڕك بە بڕی تەنها 25 ملیۆن دۆلار كڕێ.

پرسیارەكە ئەوەیە لە ئێستا بۆچی ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكەش گرنگی بەو پرسە دەدەن و پرسی كڕینی ئەو دوورگەیە سەریهەڵداوەتەوە؟ بە كورتی هۆكارەكە پەیوەستە بە گۆڕانكاری كەشوهەواوە كە گرفتی زۆری بۆ زۆرێك لە دەوڵەتانی جیهان دروستكردووە، بەڵام لە هەمان كاتدا هەلی زۆر بچوكی بۆ چەند دەوڵەتێك ڕەخساندووە و لەوانەش ئەو دەوڵەتانەی دەكەونە جەمسەری باكورەوە؛ چونكە گۆڕانی كەشوهەوا بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی زەوی، ئەمەش‌ بووە هۆی تواندنەوەی سەهۆڵەكان بە ڕێژەیەكی چاوەڕواننەكراو، لەمەشەوە دوو شت سەریانهەڵدا:
 یەكەم: ئەستوری سەهۆڵ و بەفرەكە زۆر كەمی كرد، ئەمەش هەل بۆ حكومەت و كۆمپانیاكان دەڕەخسێنێت كردەی گەڕان و پشكنین بە دوای دەرامەت و سامانەكانی تێدا ئەنجام بدەن، چ لە گرینلاند و چ لە شوێنەكانی دیكە. 
80%ی بەفرەكەی گرینلاند ئەستوورییەكەی دەگاتە 3000 مەتر، بۆیە سەختە گەڕان و پشكنینی تێدا بكرێت، كاتێكیش ئەو ئەستورییە كەمبۆوە، دەرفەتی ئەوە ڕەخسا لەمەودوا بە دوای سامان و دەرامەتەكانی ئەو دوورگەیەدا بگەڕێن، توێژینەوە زانستییەكانیش دەڵێن بڕێكی زۆر پێكهاتەی كیمایی و دەرامەتی كانزا دەگمەنەكان لەو دوورگەیەدا هەن كە 17 پێكهاتەن و زۆریش گرنگن، چونكە لە زۆرێك لە پیشەسازییە ستراتیژییەكاندا بەكاردێن وەك توڕبینەكانی هەواو و تەلەفۆنە هەواییەكان و كۆمپیوتەر... هتد. 90% ی ئەو ڕەگەزانەش چین پاوانیكردوون و بەرهەمیان دەهێنێت، ئەمریكاش كە ئێستا لە جەنگێكی بارزگانی دایە لەگەڵ چین، لەوە دەترسێت چین ئەمریكا لەو ماددانە بێبەش بكات، بۆیە واشنتۆن بەدوای بژاردە جێگرەوەكاندا دەگەڕێت و گرینلاند- یش یەكێكە لەو جێگرەوانە.

كۆمپانییایەك بە ناوی ( گرینلاند مینیڕلس) لە گریلاند هەیە كە هی ئوستوڕالیا- یە، بەڵام چین لەوێ پێش ئەمریكا كەوتووە و خاوەن پشكە سەرەكییەكانی‌ ئەو كۆمپانیایەیە. 

دووەم: توانەوەی سەهۆڵەكان بووە هۆی پەیدابوونی چەندەها ڕێڕەووی ئاوی دەریاوانی تازە لە جەمسەری باكور، چونكە گرینلاند دورگەیەكە لە جەمسەری باكور، بە هۆی ئەو بارستە سەهۆڵییانەوە كە نەتوابوونەوە، نەدەكرا لە ئۆقیانووسی هادییەوە بەرەو ئۆقیانووسی ئەتڵەسی بەو ڕێڕەوە دەریایانەی گرێنلاندا ڕێ بكەیت، توانەوەی سەهۆڵەكان ئەو دەرفەتەی بۆ دەوڵەتانی ئەوێ ڕەخساند كە وەكو جاران ئەو ڕووبەرە ئاوییە و ئەو پێچكردنەوە دوور و درێژانە نەبڕن لە كەشتیڕانیدا، كە دەبوو لە ئاسیاوە بچنە ئۆقیانووسی هادی، لەوێشەوە بۆ ئۆقیانووسی هیندی و ئینجا‌ بۆ دەریای سور و دواتر بۆ دەریای سپی ناوەڕاست و ئێنجا ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و دواتریش ئەمریكا و بەم شێوەیە. بەمەش ئومێدی ئەوەیان بۆ دروست بووە كە ڕێگاكانی بازرگانی نێوان ئاسیا و جیهانی ڕۆژئاوا كورتبكەنەوە، ئەمەش‌ كاریگەری زۆری دەبێت بۆ سەر كەنداوی سوێس و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

بە هۆی ئومێد بە دۆزینەوەی دەرامەتەكانی ژێرزەوی ئەو ناوچانەی‌ جەمسەری باكور و كورتكردنەوەی ڕێگاكانی كەشتیڕانی بازرگانی، زۆرینەی دەوڵەتان دەستیانكرد بە گرنگیدان بە تەواوی ناوچەی جەمسەری باكور، بە پلەی یەكەمیش ڕوسیا كە ئەو ناوچەیەی زۆر بەلاوە گرنگە، چونكە 40% ی دانیشتوان و دەرامەتەكانی جەمسەری باكور دەكەونە خاكی ڕوسیاوە، بۆیە مۆسكۆ دوو لەسەر سێی هێزی دەریاوانی سەربازی خۆی لەو ناوچەیە جێگیر كردووە و چەندەها بنكەی سەربازیشیان لەو ناوچەیە جێگیر كردووە، وەبەرهێنان و توێژینەوەی زانستییان تێدا چڕكردۆتەوە، هەموو ئەمانەش بوونە مایەی نیگەرانی قوڵی ئەمریكا كە لەو ناوچەیەدا بوونێكی لاوازی هەیە.

گرنگی جەمسەری باكور دەوڵەتی چین- یشی ورژاندووە كە 1600 میل لە جەمسەری باكورەوە دوورە، بەڵام گرنگییەكی تایبەت بەو ناوچەیە دەدات، چونكە بە بەشێكی زیندووی پڕۆژە زەبەلاحەكەی دەزانێ‌ كە بە (پشتێنە و ڕێگا) ناسراوە، بۆیە چەندەها ساڵە گرنگی بە دەوڵەتانی ئەو ناوچەیە دەدات، بە تایبەتیش ئایسلەندا و گرینلاند، چەندەها پڕۆژەی زۆری وەك بەندەر و فڕۆكەخانە و ژێرخانی ئابووری لە ئایسلەندا جێبەجێكردوون، ئەمەش جێگەی نیگەرانی ڕوسیا و ئەمریكایە، لە ساڵی 2018 وویستی سێ فڕۆكەخانە لە گرینلاند بنیاتبنێت، بەڵام بە فشاری ئەمریكییەكان دەسەڵاتدارانی گرینلاند داواكەی چین- یان ڕەتكردەوە، چونكە ئەمریكییەكان لەوە ترسان هەژموونی چین لەو ناوچەیەدا زیاد بكات كە بنكەی سەربازی ئەوانی لێیە.

ئەمریكییەكان لەبەر چەند هۆكارێك دەیانەوێت بچنە گرینلاند:
یەكەم/ چاودێریكردنی جموجۆڵی چڕی ڕوسەكان.
دووەم/ ڕێگرتن لە بەرزەفڕییه سەربازی و بازرگانییە‌كانی چین.
سێیەم/ پێگەیەك لەو ناوچەیە دروست بكات كە گرنگییەكەی‌ زیادی كردووە، ناكۆكی سنوریش لەو ناوچەیەدا لە نێوان دەوڵەتەكانیدا بەرەبەرە لە سەرهەڵندان.
چوارەم/ هەموو ئەم هۆكارانەی باسكران‌ گرنگن، بەڵام هۆكاریكی دیكە هەیە پەیوەندی بەوەوە نییە كە باسمان كرد و كەسیش گرنگی پێ نادات، ئەویش هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئایندەی ئەمریكایە كە ترەمپ خۆی بۆ سازدەدات و نیازی ئەوەی هەیە بۆ دووەمجار ببێتەوە سەرۆك، بۆیە تڕەمپ لە قسەكانیدا باسی كڕینی گرینلاندی كردووە، دیارە ئەگەر‌ ئەمریكا بیتوانیبایە ئەو دوورگەیەی دەكڕی، بەڵام ئەم پرسە لە ئێستادا وەك ڕیكلامێك لە لایەن ترەمپەوە بەكاردێت، تڕەمپ مەبەستییەتی بە ورژاندنی ئەو پرسە سەرنجی هەموو میدیاكانی جیهان بەلای خۆیدا ڕابكێشێت، بەمەش فشار دەخاتەسەر دیموكراتەكان كە ئەوانیش بەدوای ئەوەوەن سەرنجی میدیاكان بەلای خۆیاندا ڕاكێشن، تڕەمپ بەم كارەی گەرەكیەتی لە كاریگەری دیموكراتەكان كەم بكاتەوە و زۆرترین سەرنجی میدیایی بەلای خۆیدا ڕاكێشت و پرسی ناكۆكئامێزیش بورژینێت، هەر بۆیەش پرسی كڕێنی گرینلاندی ورژاندووە‌. 

سەرچاوە: یوتیوب
ئامادەكردن‌و وەرگێران: لوقمان حاجی قادر