بەختیار ئەحمەد ساڵح

پوختە
ئەم نوسینە سیاسەتەکانی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ و کاریگەرییە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆکانی لەسەر نەزمی جیهانی لیبڕاڵ شیدەکاتەوە، تیشک دەخاتە سەر تێکشکاندنى ڕێسا و نۆرم و یاسای نێودەوڵەتییەکان. سەرەتا بەو بنەمایە دەست پێدەکات کە دروشمی (یەکەم ئەمریکا) تەنیا ڕێکخستنەوەی ئەولەویەتەکان نەبووە، بەڵکو هێزێکی بزوێنەر بووە کە هەڵوەشاندنەوەی پێکهاتەیی نەزمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای یاساکان خێراتر کردووە. کردەوەکانی ترەمپ کە لەسەر بنەمای تاکلایەنە و مامەڵەگەرایی دامەزراوە، شەرعیەت و کاریگەری دامەزراوە فرەلایەنەکانی تێکداوە و بەم شێوەیە هەنگاوەکانی بەرەو جیهانێکی فرە جەمسەری ڕێکنەخراو بەهێزتر کرد و دەرگای بۆ زلهێزەکانى وەک (ڕووسیا و چین) کردەوە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی کایەی کاریگەرییەکانیان.

پێشەکی 
لە دوای کۆتایی هاتنی شەڕی ساردەوە، نەزمێکی لیبڕاڵی لەسەر بنەمای بازرگانی ئازاد و هاوپەیمانی ئەمنی و دامەزراوە فرەلایەنەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوی بازرگانی جیهانی ڕێکخستووە، بەڵام بە هاتنی دۆناڵد ترەمپ بۆ پۆستی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠١٧دا، وەرچەرخانێکی لەناکاو و مەترسیدار دووچارى ئەم سیستمە بوو.

سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ تەنها گۆڕانکارییەکی تاکتیکی نەبوو، بەڵکو هێرشێکی ڕاستەوخۆ بوو بۆ سەر ئەو فەلسەفەیەی کە بنەمای ئەو نەزمە نێودەوڵەتییە بوو کە ئەمریکا خۆی یارمەتی دا لە داڕشتنی دوای جەنگی جیهانی دووەم. ئەم سیاسەتە لەسەر دروشمی (یەکەم ئەمریکا) بوو کە بەرژەوەندی نەتەوەیی ئەمریکای بە شێوەیەکی تەسک و ڕاستەوخۆ پێناسەکردەوە و پراگماتیزمی ئابووری لە پێشینەی پابەندبوونە ئەخلاقییەکان یان یاساییەکان بوو.

ترەمپ و هەڵوەشاندنەوەی نۆرمەکان 
جەختکردنەوەی ترەمپ لەسەر دەسەڵاتی سەربازی و ئابووری (وەک لە وتارەکانیدا دەربڕدراوە) و سووکایەتیکردنی بە دامەزراوە فرەلایەنەکان وەڵامێکی لۆژیکییە بۆ دابەزینی ڕێژەیی دەسەڵاتی ئەمریکا. ترەمپ هەوڵدەدات ئەو یاسا ئاڵۆزانە بگۆڕێت کە دەسەڵاتی ئەمریکا سنووردار دەکەن بە پەیوەندییە دووقۆڵییە ڕاستەوخۆکان کە دەسەڵاتی ڕەهای ئەمریکا بەکاردەهێنرێت بۆ دەستەبەرکردنی باشترین گرێبەستەکان. هەروەها لێدوانەکانی سەبارەت بە کەنەدا یان داواکردنى گرینلاند ڕەنگدانەوەی بێبایەخکردنی بنەمای سەروەری دەوڵەتەکانە، کە بنەمایەکی بنەڕەتی یاسای نێودەوڵەتییە وجەخت لەوە دەکاتەوە کە بەرژەوەندییە ڕاستەوخۆکانی ئەمریکا جێگەی پابەندبوونە یاساییەکان دەگرێتەوە. ترەمپ نەک هەر یاسای پێشێل کرد بەڵکو هێرشی کردە سەر ئەو چوارچێوە و بەها ئەخلاقیانەی کە شەرعییەتی پێدەدەن:

1. لەناوبردنی زمانی دیپلۆماسی: ترەمپ زمانی گشتی و کەسایەتی بەکارهێنا (مادورۆی وەک سەرکردەی باند وەسفکرد؛ دادوەر و کارمەندانی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکانی تۆمەتبارکرد. ئەم گۆڕانکارییە لە زماندا وردە وردە ئەو پێکهاتە نۆرماتیڤانەى هەڵدەوەشێنێتەوە کە بنەمای کردەوەی دیپلۆماسیین.

2. شەرعیەتدان بە یەکلایەنی: لە ڕێگەی کشانەوەی لە ڕێککەوتنەکان (ڕێککەوتنی پاریس، ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئێران، UNRWA، ئەنجومەنی مافی مرۆڤ)، ترەمپ ئەو تێڕوانینەی بەهێزتر کرد کە پابەندبوونی نێودەوڵەتی هەڵبژاردنێکی کاتی و تاکتیکییە نەک پابەندبوونێکی پرەنسیپی، بەم شێوەیە بیرۆکەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەک قەوارەیەکی یەکگرتوو تێکدەدات.

3. هەڵوەرینی سیستماتیکی یاسای نێودەوڵەتی: ئیدارەی ترەمپ مەیلێکی بەردەوامی نیشان دا بۆ تێکدانی بناغەکانی یاسای نێودەوڵەتی و دامەزراوەکانی:

أ‌. پێچەوانەبوونەوەی ڕێککەوتن و هاوپەیمانییەکان، و کشانەوەی بێ وێنە: دیارترین دەرکەوتنی ئەم وەرچەرخانە بڕیاری کشانەوە بوو لە ڕێککەوتنە فرەلایەنەکان، وەک ڕێککەوتنی کەشوهەوای پاریس، و کشانەوەی تاکلایەنە لە پلانی هەمەلایەنەی هاوبەشی کارکردن (ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئێران). ئەم کشانەوەیانە پەیامێکی ڕوونیان نارد کە ئەمریکا چیتر پابەند نەبووە بە بنەمای (پابەندبوون بە ڕێککەوتنەکان) کە بەردی بناغەی یاسای نێودەوڵەتییە.

ب‌. تێکدانی دامەزراوەکان: ئەمە لە تەنها کشانەوە لە نەتەوە یەکگرتووەکان تێپەڕی. سزاکان بەسەر ستاف و دادوەرەکانی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان (ICC) سەپێنران، گرنگی ناتۆش خرایە ژێر پرسیارەوە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی بێبایەخکردنی ڕۆڵی ئەم دەزگایانەیە لە چارەسەرکردنی ململانێکان (وەک دەرئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکان ئاماژەی پێدەکەن).

ڤەنزوێلاو هەڕەشەی هێز 
کەیسی ڤەنزوێلا نموونەیەکی بەهێزە بۆ پشتگوێخستنی نۆرمە نێودەوڵەتییەکان. ترەمپ نەک هەر سزای سەپاند یان پشتیوانی لە ئۆپۆزسیۆن کرد بەڵکو ئەوەندە ڕۆیشت کە بە ئاشکرا هەڕەشە لە دەستێوەردانی سەربازی بکات. لەساڵی 2003دا ئیدارەی بوش بەلایەنی کەمەوە هەوڵیدا بڕیارنامەیەکی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ شەرعیەتدان بە شەڕی عێراق بەدەستبهێنێت، بەڵام لەسەردەمی ترەمپدا، پێویستی هەر شەرعیەتێکی یاسایی یان نێودەوڵەتی بۆ هەڕەشەکە پشتگوێخرا، ئەمەش گۆڕانکاری بەرەو دیپلۆماسی دەسەڵاتی ئاشکرا پشتڕاستکردەوە کە پێویستی ڕەوایەتیدان تێدەپەڕێت.

کاریگەرییە کەڵەکەبووەکانی سیاسەتەکانی ترەمپ لە ماوەی سەرۆکایەتییەکەی زیاترە و سەردەمێکی نوێ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا لە قاڵب دەدات:
1. کۆتاییهاتنی نەزمی لیبڕاڵی لەسەر بنەمای یاسا: ئێمە لە سیستمێکی بنەمادار بە یاساکانەوە، هەرچەندە ناتەواو، چووینە سەر سەردەمی نەبوونی سیستەمێکی جیهانی. یاسا و نۆرمەکان ئیتر ڕێسایەکی هاوبەشی ڕەفتاری هاوبەش نین بەڵکو ئامرازێکن بۆ بەکارهێنان یان فڕێدان بەپێی بەرژەوەندیی زلهێزەکان. ئەم هەڵوەشاندنەوەیە نادڵنیایی نێودەوڵەتی زیاتر دەکات.

2. بەهێزکردنی ڕوسیا وچین: هەرچەندە بەڕواڵەت ئامانجی ئەمریکا یەکەم گەڕاندنەوەی هێز بووە بۆ ئەمریکا، بەڵام پاشەکشەی ئەمریکا لە بەڵێنەکانی ڕێگەی بە زلهێزە ڕکابەرەکانی وەک چین و ڕووسیا دا کە بۆشایی جیۆپۆلەتیکی پڕبکەنەوە، ئەم زلهێزانە بە خێرایی داوای نەزمێکی جیهانی دیموکراسی و فرە جەمسەرییان کرد، کە ناڕازیبوون لە جیهانی تاکلایەنەیی نوێ و ڕێکنەخراوی ئەمریکی. ئەوان کشانەوەی ئەمریکا لە یاسا نێودەوڵەتییەکان (وەک ڕێککەوتنە ژینگەیی و بازرگانییەکان) وەک بەڵگەیەک بۆ دووڕوویییەکەی بەکاردەهێنن بۆ بەهێزکردنی کاریگەرییەکانی خۆیان.

3. کاریگەرییەکان لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی: هەرەسهێنانى نۆرمەکان ئەگەری دابەشبوونی کایەکانی کاریگەری لە نێوان زلهێزەکاندا زیاد دەکات، هەر دەسەڵاتێک لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی دەستبەجێی خۆی بەبێ ڕەچاوکردنی سەروەری یان یاسای نێودەوڵەتی کاردەکات، بەمەش مەترسییەکانی ململانێی ناوچەیی زیاد دەکات.

دەرەنجام:
دۆناڵد ترەمپ گورزی کۆتایی لەنەزمی جیهانی دوای جەنگی سارد داوە، ئەو تەلارسازێکی پرۆسەی هەڵوەشاندنەوە بوو، چوارچێوەی پێکهاتەیی ئاڵۆزی یاسای نێودەوڵەتی گۆڕی بەدینامیکییەکی تاکلایەنەو مامەڵەیی، کە دامەزراوە جیهانییەکانی لاوازکردو گۆڕانکاريی بەرەو جیهانێک قوڵترکردەوە کە دەسەڵاتی ڕەها باڵادەست بێت.

ئاڵنگارى بەردەم ئیدارەکانی دواتری ئەمریکا تەنها چاککردنەوەی ڕێککەوتنەکان نییە، بەڵکو گەڕاندنەوەی متمانەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە بەڕۆڵی سەرکردایەتی ئەمریکاو توانای پابەندبوونی ئەو ڕێسایانەی کە ڕۆژێک دامەزراندویانە.