شارپرێس:
نووسین: محەمەد مەخلوف
دوای سی دانە ساڵ لەمردنی، كەچی هێشتا فەیلەسوفی فەرەنسی (میشێل فۆكۆ) كاریگەریو شوێن دەستی بەسەر بوارەكانی هزرو سیاسەتو ئابوریو كۆمەڵ ناسیو چەندین كایەی دیكەوە دیارە.
ئەڵبەتە ئەو كاریگەریە هەر تایبەت نییە بەفەرەنسا، بەڵكو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیشە. (فۆكۆ) بەیەكێك لە سەرچاوە فیكریو فەلسەفیەكانی فەرەنسا ئەژماردەكرێت، ئەگەر سەرچاوەی یەكەمینش نەبێت. چونكە لەنوسینو مشتومڕە فیكریو فەلسەفیەكاندا، لەهەر بیرمەندو فەیلەسوفێكی دیكە زیاتر ناوی دێتو باس دەكرێت.
شایەنی باسە (ڕێبەری پەروەردەیی باڵای ڕۆژنامەی تایمز) بۆ ساڵی 2007، (فۆكۆ) بەیەكەم نوسەر پۆلێن دەكات لەبواری زانستە كۆمەڵایەتیەكاندا كە ئاماژەی پێدرابێتو وەك سەرچاوەیەك سودی لێوەرگیرابێت.
یەكێك لە بەرهەمە بەناوبانگەكانی كەتیایدا میكانیزمەكانی كاركردنی دەسەڵات تاوتوێ دەكات، كتێبی (چاودێریكردنو سزا)یەو ساڵی 1975 چاپی كردووە. لەو كتێبەدا باس لەوەدەكات سەدەی نۆزدەهەم، شانازی بەو زیندانو قوللانەوە كردووە كە دەسەڵات لە كەناری شارەكانو هەندێ جاریش لەناوجەرگەی شارەكاندا دروستی كردووە. ئەو زیندانانە وەها نیشاندراون وەك ئەوەی ئەلتەرناتیڤێكی نەرمو نیانتربن لەو مەقسەڵانەی جاران بەكاردەهێنران، هاوكات ئامرازێكیش بن بۆ سزادانی ڕۆح نەوەك جەستە.
لێرەدا (فۆكۆ) لێكچونو هاوشێوە بونێكی گەورە دەدۆزێتەوە، لەنێوان ئەو یاسایانەی دەسەڵاتەكانی خۆرئاوایی لەسەردەمی كلاسیكدا دایانڕشتووە بۆ بەندكردنو دابڕین لە كۆمەڵ، لەگەڵ ئەو ڕەفتارو هەڵسوكەوتانەی لە سەدەكانی ناوەڕاستدا گیراوەتەبەر بۆ دورخستنەوەی ئەوانەی دوچاری پەتای (گولی) بووبوون. ئەگەر لەسەردەمی كلاسیكدا زیندان كرابێتە جێگەی تاوانباران، ئەوا نەخۆشخانەو دامو دەزگا تەندروستیەكانی دیكە، تەرخانكرابوون بۆ پەنادانی پەراوێز كەوتەكانی وەك هەژارانو دەرۆزەكارانو دێوانەكان.
بەبۆچونی (میشێل فۆكۆ) مەبەست لە دروستكردنی زیندان ئەوەبووە، تا لە ڕێی ژورە تاریكو دیوارە بەرزو قفڵە توندوتۆڵەكانیو ئەو پاسەوانانەیەوە كە چاودێری هەموو قسەو جوڵەیەكیان دەكرد، ببێتە مەڵبەندێكی چاكسازی بۆ پەروەردەی كۆمەڵایەتی. پاشان زیندان بۆخۆی دەقاودەق تەعبیر بوو لە ئایدیای كۆتو بەندكردنی، هەموو ئەوانەی تاوانو سەرەڕۆیی دەكەن.
كەواتە زیندان كرا بە دەزگایەك بۆ ڕێككردنەوەو چاككردنی ڕەفتارو هەڵسوكەوتی هاوڵاتیان. ئەمەش تا ئێستا لەتێكڕای دامەزراوە جینائیەكانی دەوڵەتی مۆدێرندا هەرماوەو كاری خۆی دەكات.
هەر لە كتێبی (چاودێركردنو سزا)دا، (فۆكۆ) باس لەوەش دەكات كە ئەوروپا لە سەدەی شازدەهەمەوە تا سەدەی نۆزدە، كۆمەڵێك ڕێوشوێن پیادەكات بەمەبەستی چاودێری كردنو كۆنترۆڵ و چاككردنی ڕەفتارو هەڵسوكەوتی تاكە كەس. هەموو ئەوانەش بۆ ئەوەبووە، تا ئەو كەسانە بكەنە خەڵكانێكی گوێڕایەڵ و بەكەڵك.
بێگومان هەر لەو چەند سەدەیەشدا كە نەخۆشخانەو قوتابخانەو سوپاو مەڵبەندی كار دروست دەكرێت، بۆ گەیشتنە بەو بەستە. واتە بەگشتی كاریان بۆ ئەوە كردووە بگەن بە كۆمەڵگەیەك كە دیسپلینی تێدا باڵادەست بێت.(فۆكۆ) لای خۆیەوە تەئكید دەكاتەوە لەوەی كەدەبێت دواجار دروستكردنی زیندان، لەسیاقی هێنانە ئارای كۆمەڵگەی چاودێریدا دابنێن.
سەرەتاكانی نوسینی كتێبی (كۆنترۆڵ و سزا) دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1968. دوای ڕوداوو خۆپیشاندانی خوێندكاران لە مانگی ئایاری ئەو ساڵەدا لە فەرەنسا، (فۆكۆ) لە بەشی فەلسەفەی زانكۆی (ڤانسین) دەكرێتە سەرۆك بەشو لەو كاتەشدا دەبێتە لایەنگری خوێندكارانو لەگەڵ پۆلیسدا ڕوبەڕودەبێتەوە. پاشان لە ساڵی 1971 لە كۆلیژدی فرانس كورسی مێژوی سستمەكانی هزری پێدەدرێت، ئەو شوێنەش بۆخۆی باڵاترین دەزگای زانستیو ئەكادیمی فەرەنسایە.
لەپای مانگرتنی چەند زیندانیەك لە نانخواردن، گروپێك بۆ داكۆكیكردن لە بەندكراوەكانو پاشانیش لیژنەیەك بۆ كاری زیندانیان پێك دێنێت. لەو سەروبەندەداو بەهۆی ئەزمونی لەگەڵ جیهانی گرتوخانەو گیراوەكاندا، ساڵی 1975 كتێبی (چاودێریو سزا) بڵاودەكاتەوە.
ئەڵبەتە لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی ڕابردووەوەو لەدوای چاپكردنی ئەو كتێبەی، ئەنگێزەی كارو خەباتی سیاسی لای (فۆكۆ) دەداتە كزیو ئەمەش لای زۆرێكی زۆر لە چەپو ماركسیەكان ڕوودەدات. (فۆكۆ) دواساڵەكانی تەمەنی زیاتر لە وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمریكادا بەسەربردوەو چەندین كتێبو لێكۆڵینەوەی نووسیووەو تا ساڵی 1984 لەسەر وتنەوەی لێكچەرەكانی لە كۆلێژدی فرانسدا بەردەوام بووە.
(میشێل فۆكۆ) لەشاری بواتێو لە ئامێزی خێزانێكی خواپێداودا ژیاوە.. باوكی پزیشكێكی گەورەو دیاری نەشتەرگەری بووەو خواستی ئەوەبووە كوڕەكەشی وەك خۆی دەرچێت، بەڵام كوڕەكەی هەر لەمنداڵیەوە خولیای مێژوی دەبێت..
قۆناغەكانی ژیانی خوێندنی (فۆكۆ)، تێكەڵیەك بووە لە سەركەوتنو نشوست. لەوانەی بیركاریدا زۆر تەمەبەڵ بووەو لە زمانی فەرەنسیو مێژوودا زیرەك بووە. لە تاقیكردنەوەی وانەی فەلسەفەدا بۆ بەدەست هێنانی بڕوانامەی ئامادەیی (لە بیست تەنها دە نمرە دێنێت)، واتە كەمترین نمرەی دەرچوون وەردەگرێت. پاشان دەچێتە قوتابخانەی باڵای مامۆستایان، ئەو شوێنەی پێشتر كەسانی وەك (ژان پۆڵ سارتەرو ڕیمۆن ئارۆن)و چەندین گەورە بیرمەندی فەرەنسی دیكە ڕویان تێكردبوو.
(دیدییە ئەریبۆن) هاوڕێو نوسەری ژیاننامەی (فۆكۆ)، باس لەو قۆناغە دەكاتو دەڵێت: (نێوانی لەگەڵ كەسدا خۆش نەبوو.. لەگەڵ هەمواندا شەڕانگێزبوو. هەستی خۆبەزلزانی تێدابوو. حەزی دەكرد ئەو بلیمەتیەی كە دەیزانی هەیەتی بەدەری بخات.. بەمجۆرە هەموو كەوتنە سەركۆنەكردنیو بەناتەواویان دەدایە قەڵەم).
ساڵی 1948 هەوڵی خۆكوشتن دەداتو لە نەخۆشخانە كاری پێویستی بۆدەكرێتو ڕزگاری دەكەن. لیێدەگێڕنەوەو دەڵێن جارێكیان هاوڕێیەكی لێی دەپرسێت: (ئەوە بۆ كوێ دەچیت؟)، ئەویش لەوەڵامدا دەڵێت: (ئەچم لە دوكانێكدا گوریسێك دەكڕم تا خۆمی پێ بخنكێنم). سەرباری مەیلی بۆ خۆكوشتن، بەڵام بەجدی كاری دەكردو بەشێوەیەكی چڕوپڕیش دەیخوێندەوە.
لەنێوان ساڵانی 1951 بۆ 1955 لە قوتابخانەی باڵای مامۆستایانو لە سەرپێشنیاری (لوی ئاڵتۆسێر)، دەبێتە مامۆستای دەرونناسیو بەهۆی بایەخدانیشی بەدەرونناسی، بەرهەمێكی گرنگ بەناوی (مێژووی دێوانەیی لەسەردەمی كلاسیك)دا دەنوسێت. ساڵی 1961 لەسەر تێزەیەك كەتایبەت بوو بەهەمان بابەت، بڕوانامەی دكتۆرا وەردەگرێت.
بەگشتی دەتوانین بڵێین (فۆكۆ) بەیەكێك لە گرنگترین فەیلەسوفەكانی نیوەی كۆتایی سەدەیی بیستەم دادەنرێت. فەیلەسوفێك كە لەژێركاریگەری بونیادگەرەكاندابوو. لەنوسینەكانیشیدا گرنگی بە مێژووی دێوانەیی دەدا، هەروەها بەتاوتوێكردنی بابەتگەلێكی وەك تاوانو سزاو هەڵسوكەوتی كۆمەڵایەتی ناو زیندانەكانەوە خەریك بوو. شایەنی باسە تێرمی (ئاركیۆلۆژیای مەعریفە) داهێنراوی ئەوە.
لەبەرواری 25/6/1984 لەیەكێك لە نەخۆشخانەكانی پاریسدا گیان لەدەست دەدات. لەگرنگترین بەرهەمەكانی (مێژوی دێوانەیی لەسەردەمی كلاسیكدا، نەخۆشی ئەقڵیو دەرونشیكاری، لە دایكبونی كلینكی، وشەكانو شتەكان، ئاركیۆلۆژیای مەعریفە، چاودێریكردنو سزا، مێژوی سێكس لەسێ بەرگدا). ئێمە زیاتر بایەخو گرنگی (میشێل فۆكۆ)مان لەڕێی ئەو پرۆگرامو سیمینارو كۆڕو كۆبوونەوانەوە بۆ ئاشكرادەبێت كە لە فەرەنساو لەچەندین وڵاتی دیكەی جیهاندا، لەسەر هزرو بۆچونەكانی ئەو پێشكەش دەكرێن.
زۆرێك لە توێژەرانو فەیلەسوفان دوپاتی دەكەنەوە كە چەند لە ژێركاریگەری تێزەو تیورەكانی ئەودان، نمونەكانیان وەك (گاری بیكەر) لەبواری ئابوریدا. ئەوەتا لە لێدوانێكدا دەڵێت: (ئەوەی من دەمویست بیڵێم، فۆكۆ بەچاكترین شێوە تەعبیری لێكردووە).
هەروەها (جۆدیت بیتلەر) لەبواری توێژینەوەكەیدا كە تایبەتە بە (تیۆریای جۆری) دەڵێت: (زۆرێكی زۆر لە بیروبۆچونەكانم لە بەرهەمە بەناوبانگەكەی میشێل فۆكۆوە سەرچاوە دەگرن كە تایبەتە بە مێژوی سێكس). هاوكات (ئان لۆرا ستۆلەر)یش لەبواری لێكۆڵینەوە پۆست- كۆلۆنیالیزمیەكاندا، سودێكی گەورەی لەبەرهەمو كارە فیكریەكانی (فۆكۆ) وەرگرتووە. چونكە (فۆكۆ) بۆخۆی قوتابخانەیەكی سەربەخۆبووەو ڕێچكایەكی تایبەتی هەبووە، ئەمەش وایكردووە لە مشتومڕە فیكریەكانی سەدەی بیستەمدا ڕۆڵێكی بەرچاوو كاریگەری هەبێت.
گومانی تێدانییە پەیوەست بەمەسەلەی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتو مەعریفە، (فۆكۆ) لەناو تێكڕای فەیلەسوفانو بیریارانی فەرنسا لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، وەك تیۆریزەكارێكی فیكریو فەلسەفی لەڕیزی پێشەوەو لە پلەی یەكەمدا بووە. واتە شۆرەتو نێوبانگی زۆر زیاتر بووە لە هاوسەردەمەكانی خۆی. نمونەكانیان وەك: (ژاك لاكان- یەكێك لە خوێندكاریكانی فرۆید-، لەگەڵ پییەبۆردیۆی كۆمەڵناسو هەردوو فەیلەسوف ژیڵ دولۆزو ژاك دێریدا).
یەكێك لەوتە زۆر باوەكانی (میشێل فۆكۆ) ئەوەیە كە وتویەتی: (سەدەی بیستەم سەدەیەكی دۆلۆزی دەبێت). واتە مەبەستی (ژێڵ دۆلۆز)ی هاوڕێو ڕكابەری بووە لەبواری فەلسەفەدا. بەڵام ئێمە دەتوانین بێ سڵەمینەوەو بەدەنگی بەرز بڵێین: (سەدەی بیستەم بێ چەندوچون سەدەی فۆكۆیە).
بێگومان (فۆكۆ) بۆخۆی یەكێك بووە لەوانەی، پلەوپایەی كۆمەلایەتی بەلاوە گرنگ نەبووەو هەرگیز هەوڵی ناوبانگ دەركردنیشی نەداوە. چونكە ئەو یەكێك بووە لەوانەی زۆر بەتوندی، دژی بەهای خۆدەرخستنو شۆبووە كە كۆمەڵگەی بەرخۆری دروستكەریەتی. بۆیە یەكێك لە كارە سەرەكیەكانی ئەوەبووە، ڕەخنە لەو نۆرمو بەهایانە بگرێتو گومانیان لێبكات. بەوپێیەی ئەوانە ئامرازگەلێكن خزمەت بەدەسەڵات دەكەنو وادەكەن، دەسەڵات بەئاسانی كۆنترڵی تاكەكەسو كۆمەڵگە بكات. سەرچاوەی سەرەكی فیكریو فەلسەفی (میشێل فۆكۆ)، هەردوو فەیلەسوفی ئەڵەمانی (فردریك نیچەو مارتن هایدگەر)بوون.
بەگشتی دەتوانین بڵێین ناوەڕۆكی كارو بەرهەمەكانی (فۆكۆ)، ڕەخنەیەكی قوڵبوون لە نۆرمو بەها كۆمەڵایەتیە باوەكانو ئەو میكانیزمە كوێرو نابینایانەشی دەسەڵات بەكاریاندەهێنێت، بەمەبەستی سەپاندنی هەژمونی خۆی بەسەر تاكەكانو ئەو كۆمەڵگایەی لەبن دەستیدایە.
ئەڵبەتە دەسەڵاتیش ئەو پرۆسەیە لەڕێی چەند دامەزراوەیەكەوە ئەنجام دەدات كە گوایە دامەزراوەی بێلایەنن، وەك: (دادگاو كایەی پزیشكیو پەیوەندیە خێزانیەكان). هەروەها یەكێكی دیكە لەو كایانەی (فۆكۆ) بایەخی پێداوە، لێكۆڵینەوە بووە لەسەر شوناسی فەردیو شوناسی دەستەجەمعی)، ئەویش لەڕێی پەیوەندی گرتن لەگەڵ ئەوی دیو لەگەڵ خوددا.
شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی