شارپرێس:
مێژووی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی پڕیەتی لەچیرۆكی دوورخراوە و ئاوارەكان و كردەكانی نیشتەجێكردنەوەی ئاوارەكان، بە تایبەتیش لە سوریا، كە هەمیشە شوێنی ئەو گەمەیەی عوسمانییەكان بووە لەگۆڕینی دیموگرافیای ناوچەكە.
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لەو مێژووەوە ئیلهامی خۆی وەردەگرێت و هەوڵی دروستكردنی ناوچەیەكی ئارام دەدات بۆ دووبارە نیشتەجێكردنەوەی ئاوارە سورییەكان.
سەرباری ئەوەی ئەو ئاوارانەی ئەردۆغان گەرەكییەتی نیشتەجێیان كاتەوە سوریین، بەڵام بەرجەستەی كار و كردەوە و ڕەفتارەكانی ڕابردووی عوسمانییەكان دەكات لە كۆچپێكردن و گواستنەوەی دانیشتوان بە مەبەستی سەپاندنی دیموگرافییایەكی دیاریكراو لە ناوچەیەكی دیاریكراودا.
"نیك ئشداون" ی شڕۆڤەكاری سیاسی گۆڤاری فۆڕەین پۆلیسی، ئەو بیرۆكەی ئەردۆغان كە لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە ڕەتدەكرێتەوه، دەچوێنێت بەو كردانەی بە سۆرغۆن (كۆچپێكردن و ناردنە تاراوگە= دوورخستنەوە) ناسراون لە ماوەی فەرمانڕەوایی عوسمانییەكاندا.
ئەو كردانە وەك فۆرمێك لە فۆڕمەكانی ئەندازەی دیموگرافی بە پاڵنەری سیاسی بەكاردەهاتن. ئەم سیاسەتەش شوێنپەنجەی خۆی لە چەند ناوچەیەك و باكوری سوریا جێهێشتووە.
ئشدۆن ڕووداوەكەی گواستنەوەی دانیشتوانی ئەنادۆڵ بۆ بەلقان بە نموونە دێنێتەوە لە سەدەی پازدەیەمدا كە عوسمانییەكان بۆ پێداكوتانی زیاتری فەرمانڕەواییان ئەنجامیاندا، باسی ئەوەش دەكات چۆن پەنابەرە موسوڵمانەكان لە ترسی چەوساندنەوە و پاكتاوكردنی نەژادی لە بەلقان و قەوقاز و قرم هەڵاتوون.
میژوو دووبارە دەبێتەوە
دوای ملكەچبوونی بەلقان بۆ ئیمپراتۆڕیەتی ڕوسی لە ساڵی 1783 و هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی بەلقان لە ساڵی 1913، نزێكەی 7 ملیۆن مسوڵمان هەڵاتن بۆ سنوری قەڵەمڕەوی ئیمپڕاتۆڕیەتی عوسمانی، بەڵام هێندەی نەبرد كە تووشی كۆچپێكردنی زۆرەملێیانە بوونەوە، كاتێك عوسمانییەكان بە مەبەستی كەمكردنەوەی هەژموونی كەمینە ئاینییەكان، گواستییانەوە بۆ ناوچە سنورییەكان.
عوسمانییەكان شەڕكەرە هەڵاتووەكانیان، كە لە ترسی كۆمەڵكوژی ڕوسەكان هەڵاتبوون، دووبارە لە پارێزگا نائارمەكانی سوریا و بە مەبەستی چاودێریكردنی هۆزە دوورزییە دەشتەكییە یاخیبووەكان نیشتەجێیكردنەوە.
لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا، هەندێك لە ئەرمەن و ئاشووری و كلدانییەكانی باشوری ڕۆژهەڵاتی توركیا لە كۆمەڵكوژی دەربازیان بوو كە یەخەی مەسیحییەكانی گرت، بەڵام خۆیان لە ووڵاتێكدا بینییوە كە خوێنگەرمانە و دەستگەرمانە هەوڵی سڕینەوەی نەژادییان دەدات.
ڕۆژنامەكان وەك دوژمن وێنایان كردن و وادەی كۆتاییان بۆ دانان كە لەو ناوچەیە بڕۆن، ئەمەش وای لە زۆریان كرد هەڵێن بۆ باكوری سوریا كە لەژیر ئینتدابی فەڕەنسادا بوو. فەڕەنسییەكانیش كە تامەزرۆی پاڵپشتیكردنی كەمینە ئاینییەكان بوون بە مەبەستی لاوازكردنی زۆرینەی عەرەبی سونە، بە هاتنیان خۆشحاڵبوون. نەوەكانی ئەو پەنابەرە مەسیحییانە لە سوریا مانەوە، مانەوە تا ئەو كاتەی هەندێكیان بە هۆی كردە سەربازییەكانی توركیاوە لە سەرێكانییەوە هەڵاتن، چونكە ڕابردووی خوێناوی دەوڵەتی عوسمانییان لە یاد بوو.
هەتا دوای هەرەسهێنانی دەوڵەتی عوسمانی و هاتنەسەركاری كۆمارییەكانیش، ئەو سیاسەت زۆر گۆڕانێكی ئەوتۆی كاكڵەیی بەسەردا نەهات، ئەو كات ئەو سیاسەتە، ڕۆڵێكی سەرەكی ئەندازیاری دیموگرافی و بەزۆر كۆچپێكردنی زۆرەملێیانەی بینی لە برەودان بە كۆماری توركیا.
" ڕیان گینگیراس" ی مامۆستای بەشی كاروباری ئاسایشی نەتەوەیی لە كۆلێژی خوێندنی باڵای دەریایی لە كالیفۆڕنیا كە كۆمەڵیك پەرتووكی لە بارەی بنەواشە (اصل) توندوتیژەكەی كۆماری توركیاوە نووسیووە دەڵێت: وەك میكانیزمێكی شەرعی و كاریگەر تەماشای ئەو سیاسەتە دەكرا بۆ سەپاندنی ڕۆشنبیرییەكی نیشتمانی تێروتەواو بەسەر هەموو گۆی زەوی و گەلانیشدا.
دوای لەناوبردنی زۆرینەی مەسیحییەكان لە كردە كۆمەڵكوژییەكان و ڕێككەوتننامەكانی ئاڵوگۆڕی دانیشتوان لە نیوان یۆنان و توركیادا لە ساڵی 1923، تیشك خرایەسەر كەمینە گەورە كوردییەكه كە ناسنامەی توركییان بەسەردا بسەپێنن.
لە ساڵی 1943 دەسەڵاتدارانی توركیا یاسای دووبارە نیشتەجێكردنەوەی توركییان (بوغروم تراقیا) دەركرد كە ئامانجی دامەزراندنی دەوڵەتێك بوو بە یەك زمان قسە بكەن و هەمان هەست و نەستیشیان هەبێت، هەروەك شكری كایای وەزیری ناوخۆی ئەوسای توركیا ووتی.
لە بەرامبەر ئەو فشار و تەنگەتاوكردنانەی دەسەڵاتدا، دەیەها هەزار لە كوردەكانی ناوچەی جەزیرەی فوراتی باكوری ڕۆژهەڵات لە سوریا، خۆیان لە بەردەم شەپۆلێكی بەعەرەبكردنی بەعسییانە و هێرشەكانی توركیا بینییەوە.
ئامرازی سیاسی
لەو كردە سەربازییە داگیركارییەكی ئێستادا، توركیا سەركەوتوو نەبوو لە فراوانتركردنی ڕووبەری 400 میلی چوارگۆشە. ئەنقەرە نیازی وابوو یەك ملیۆن سوری كە زۆرینەیان سونە مەزەبن و عەرەبی "حەلەب و ئیدلب" ن، لەو ناوچانە نیشتەجێ بكات كە لە بنەواشەدا (اصل) زۆرینەی كورد و مەسیحیین.
بۆیە زۆریك لە ڕەخنەگران ئەنقەرە بەوە تۆمەتبار دەكەن كە هەوڵی گۆڕینی دیموگرافی ناوچەكە دەدات بۆ كەمكردنەوەی لایەنگرانی پەیەدە و پارتی دیموكراتی كوردستان لە سوریا.
هەمیشە ئەردۆغان ئەم ستراتژییەتی گۆڕینی دیموگرافیایەی وەك ئامرازێكی سیاسی بەكارهێناوە، ئەو بە ئاوارەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەڕەشە لە ئەوروپا دەكات، بەوەی جڵەوی ئاوارە سورییەكانی نیشتەجێی توركیا بەردەدات و دەرگای بەرەو ئەوروپایان لێدەكاتەوە.
لە 24 ی ئۆكتۆبەری 2019 بە ڕۆژنامەنووسانی وت: عەرەبەكانی باكوری سوریا شیاوترن بۆ نیشتەجێبوون لە باكوری سوریا كە ناوچەیەكی فرە نەژادە. ووتیشی ئەو ناوچە بیابانییانە لەگەڵ سرووشتی ژیانی كوردەكاندا نایەتەوە و گونجاو نییە.
زۆرێك سەرۆكی توركیا بە پیادەكردنی پلاندانان بۆ بەرێوەبردنی هەڵمەتێكی پاكتاوكردن تۆمەتبار دەكەن. "سامانسا پاور" ی نوێنەری ئەمریكای پێشوو لە نەتەوە یەكگرتووەكان یەكێكە لەوانەی توركیا تۆمەتبار دەكات، ئەمەش دوای ئەوەی بە هۆی كردە سەربازییە داگیركارییەكەی توركیاوە لە باكوری سوریا، زیاتر لە 300 هەزار لە دانیشتوانە كوردییەكانی باكوری سوریا لە ترسی هەڕەشەكانی سوپای توركیا و لایەنە پاشكۆ عەرەبییەكان هەڵاتوون و ئاوارە و دەربەدەر بوون.
بە گوێرەی نەتەوە یەكگرتووەكانیش دوای داگیركردنی عەفرین لە سالی 2018 لە لایەن توركیاوە، نزیكەی 170 هەزار كەس كە زۆرینەیان كوردن ئاوارە و دەربەدەر بوون، زۆرێكیش لە عەرەبەكان لە ماڵوحاڵی كوردەكانی عەفرین نیشتەجێكراون.
ئەو شڕۆڤەكارەی كۆمەڵەی تەنگژە نێودەوڵەتییەكان، ووردەكاری گەشتێكی ئەم دوایەی خۆی بۆ باكوری سوریا دەگێڕێتەوە، دەڵێت هەستی بە مەترسیداری ڕاگەیاندنی دووبارە نیشتەجێكردنەوەی ئاوارەكان لەو ناوچەیەدا كردووە، خەڵكی ناوچەكە لەوە حاڵی بوون كە ئاوارە سورییە عەرەبەكان لە شوێنی دانیشتوانە كوردەكان نیشتەجێ دەكرێن. بۆیە زۆرێك پێیان وایە پلانەكەی ئەردۆغان بۆ گۆڕینی پێكهاتەی دانیشتوانە ڕەسەنەكەی ناوچەكەیە.
بەدووریش دەزاندرێت ژمارەیەكی زۆری ئاوارەكان بۆ ئەو ناوچەیە بگوازرێنەوە، بەڵام باوەڕ وایە كە ئەنقەرە هەوڵی ئەوە دەدات هەندێك لە ئاوارە سورییەكان بەرێتە ئەو ناوچانەی دەستی بەسەردا گرتوون.
گۆڤاری فۆڕین پۆڵیسی لە سەر زاری ڕێكخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتییەوە باسی ئەوە دەكات كە توركیا سەدەها ئاوارەی سوری نیشتەجێی توركیای ناچار كردوون بچنەوە ناوچەی ئیدلب كە یەكێكە لە مەترسیدارترین شوێنەكانی سوریا، ئەمەش بە گوێرەی یاسای نێودەوڵەتی كارێكی نایاساییە
سەرچاوە: عەرەب
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر
