شارپرێس:
لە 6 ی یۆلیۆی ئەم مانگەدا، سوپای نیشتمانی لیبیا بنكەی (وەتییە)ی بە ئامانجگرت، كە بە دووری 140 كیلۆمەتر دەكەوێتە‌ خۆرئاوی تەڕابلوسەوە و لە بندەستی میلیشیاكانی حكومەتەكەی سەڕاج و توركیا دایە، 9 پێگەی توركیا لەو بنكەیەدا بەئامانجگیران و نزیكەی 80% ی بنكەكە وێرانكرا. 

بە ئامانگرتنی بنكەكە وەرچەرخانێكی گرنگی پەرەسەندنی ڕووداوەكانی لیبیایە لەم ماوەی دواییدا، بە تایبەتی ئانوساتی بەئامانجگرتنەكە، كە توركیا وای نیشاندەدا هەژموونی لەلیبیا بەرەو هەڵكشان چووە، هەروەها لەو زیانە زۆرانەش، كە بەر بنكەكە كەوتوون.

ئەو بەئامانجگرتنە ڕەنگدانەوەن بۆ چەند ئاماژەیەكی گرنگی پەیوەست بە پەرەسەندنی ململانێكانی لیبیا، بەم شێوەیەی خوارەوە:

یەكەم/ ئاشكرابوونی دەستی توركیا
لێدانەكە دەستی توركیای بە تەواوی ئاشكرا كرد، بە تایبەتیش كە هیچ موشەكێك لە بنكەكەوە ئاراستەی فرۆكە هیرشەبەرەكان نەكرا كە پێدەچێت لە جۆری (ڕافال) بووبن، لێدانەكە سیستەمی بەرگری ئاسمانی توركی (سۆنغور) و ڕادارە جێگیر و جوڵاوەكان و سیستەمی كۆڕاڵی ئەلەكترۆنیان  بەئامانجگرت كە توركیا لە بنكەكە جێگیری كردبوون. ئەم بۆردومانە پەیامێكی توند بوو بۆ ئەنقەرە كە هەڕەشەی كەوتۆتەسەر، چ ئەوەی هێرش بكاتەسەر سرت و جفرە بۆ گەیشتن بە ناوچەی هیلالی نەوتی لیبی لە خۆرهەڵات، چ لەو ناوچانەی لە خۆرئاوای لێبیا لێیان جێگیرە.

دووەم/ دەورەدانی هەژموونی ئەنقەرە
توركیا دانی بە هێرشەكەدانا، بەڵام لە زیانەكانی كەمكردەوە، بەرپرسێیك توركی لە وەزارەتی بەرگری وتی بە هۆی هێرشەكەوە هەندێك لە سیستەمەكانی بنكەكە لەكاركەوتوون، وتیشی ئەم دۆخە ناسەقامگیری دێنێته ‌ئاراوە. چەند سەرچاوەیەكی لیبی- ش دەڵێن ژمارەیەكی زۆری هێزە توركییەكان بنكەكەیان جێهێشتووە، ئەمەش گرنگی بۆردومانەكە نیشان دەدات كە وای كردووە توركیا پاشەكشە بكات، ئەمەش دەمكوتكردنێكی كاریگەرە بۆ توركەكان لە كشانیان بەرەو خۆرهەڵاتی لیبیا.

سێیەم/ توانستی گۆڕێنی هاوسەنگییەكان
لێدانەكە لە دوای دوو ڕۆژ بوو لە سەردانی  خڵوسی ئەكار- ی وەزیری بەرگری توركیا بۆ تەڕابلوس كە دوو ڕۆژی خەیاند، ئەكار هاتبوو هێزی سەربازی توركیا نمایش بكات و نیازی وڵاتەكەشی نیشاندا بۆ مانەوەی هەتا هەتایی لە لیبیا. ئەو لێدانە نیشانیدا كە ئەنقەرە هەموو كارتەكانی فشاری لە لیبیا بەدەستەوە نییە، بەڵكو هێزی دیكەی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەن كە دەتوانن لە هەر كاتیكدا بیت هاوسەنگییەكان لە لیبیادا بگۆڕن، بە ئامانجگرتنی سەرباز و گەورە بەرپرسانی توركیاش پەیامی ڕاستەوخۆن بۆ ئەنقەرە كە زیانەكانیان له ململانێی لیبیادا زۆر و زەوەند دەبن، ئەو سەركەوتنانەی لە دوو مانگی ڕابردووشدا بە هاریكاری میلیشیاكان لە خۆرئاوای لیبیا بەدەستیانهێناون، ناتوانن وابكەن هەژموونی ئەنقەرە توانستی بكەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان تێپەڕێنن.

چوارەم/ سەختی سەپاندنی ئەمری واقع
كۆششەكانی ئەنقەرە بۆ شەرعیەتدان بە دەستتێوەردانی لە پرسی لیبیا و قۆزتنەوەی هاریكاری حكومەتەكەی سەڕاج، ئەمری واقع لە لیبیادا ناسەپێنن، بە تایبەتیش كە سەردانەكەی خەڵوسی ئەكار ڕێككەوتننامەیەكی سەربازی تازەی نادیاری لێكەوتۆتەوه. سەرچاوە ئاگادارەكان دەڵێن كە ڕێككەوتننامە تازەكە تایبەت بووە بە دامەزراندنی بنكەیەكی سەربازی توركی لە لیبیا، هەروەها دامەزراندن هێزێكی سەربازی توركی كە سەرباز و ئەفسەرەكانی خاوەنی پارێزبەندی دەبن لە بەرامبەر هەر ڕاوەدوونانێكی دادوەری. هەر بە گوێرەی ڕێككەوتننامەكە سەربازانی توركیا لە لیبیا سیفەتی دبلۆماتكاریان دەبێت. چەند لایەنێكی لیبیاش ئەم كارە بە داگیركارییەكی تازە لە قەڵەم دەدەن. بە پێی چەند سەرچاوەیەكی ئاگاداری حكومەتەكەی سەڕاج‌، سەلاح نەمروش- ی بریكاری وەزیری ناوخۆی حكومەتەكەی سەڕاج لەگەڵ خەڵوسی ئەكار- ی وەزیری بەرگری توركیا لەسەر ئەوە ڕێككەوتوون كە چەند بنكەیەكی مەشق و ڕاهێنان بكەنەوە بۆ بنیاتنانی سوپایەكی پیشەگەر بۆ پاراستنی نیشتمان و گەلی لیبیا و پارێزگاریكردنیش لە دەستكەوتەكانی.

لێكەوتەكانی دوا پەرەسەندنەكان دەكرێت ئەو لێكەوتانە لەو چەند خاڵەی خوارەوەدا كۆبكەینەوە:

یەكەم/ پاشەكشەیەكی تاكتیكی
لە سایەی فشارە سەربازی و سیاسییەكاندا، ئەنقەرە بۆ پاراستنی دەستكەوتەكانی دوو مانگی پێشووی پاشەكشەكردن بە باشتر دەزانێت، گورزە سەربازییەكەی بنكەی وەتییە وەرچەرخانێكی گرنگی دەوڵەتانی دەوروبەر بوو لە پرسی لیبیادا، بۆیە عەبدولمەجید تەبون- ی سەرۆكی جەزائیر لە 4 ی یۆلیۆ گوتی كە چی دیكە حكومەتەكەی سەڕاج نوێنەرایەتی گەلی لیبیا ناكات، قەیس سەعیدی سەرۆكی تونس- یش لە كۆتایی یۆنیۆی ڕابردوودا هەمان هەڵوێستی سەرۆكی جەزائیری دووبارە كردەوە، بەمەش ڕوون بۆوە كە توركیا نەیتوانیووە لە پرسی لیبیادا جەزائیر و تونس بەلای خۆیدا ڕابكێشێت.

لە سەرتای یۆلیۆی ئەمساڵدا ئەمریكییەكان فشاریان خستۆتەسەر سەڕاج كە میلیشیاكان لێكهەڵوەشێنێت، ئەمەش ناكۆكی دەخاتە نێو ئەو میلیشیایانەوە كە هاریكاری توركیا و سەڕاجن. لە لایەكی دیكەشەوە چەند چەتەیەكی بیانی هەن كە هاریكاری سەڕج و توركیان، ڕوانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ لە 6 ی یۆلیۆی ئەمساڵدا ئاماژەی بەوە كردووه ‌كە لە كۆی 15 هەزار چەتە، نزیكەی 5250 چەتە گەڕاونەوە سوریا، توركیا ئەو چەتانەی بۆ هاریكاریكردنی حكومەتەكەی سەڕاج بە فڕۆكە گواستۆتەوە بۆ خاكی لیبیا.

دووەم/ بەرزبوونەوەی ئاستی پڕچەككردن
لە دوای لێدانە سەربازییەكەی‌ بنكەی وەتییە، توركیا لە قۆناغی ئایندە كۆششی ماندوونەناس دەكات بۆ گواستنەوەی چەك بۆ لیبیا و پڕچەككردنی میلیشیا و چەته ‌پاشكۆكانی، ئەمەش‌ بە پلەی یەكەم لە ڕێگەی بەهێزكردنی كۆسیستەمەكانی بەرگری ئاسمانییەوە دەكات، بەڵام ئەم كارە بۆ توركیا وەكو جاران ئاسان نییە، بە تایبەتیش بە هۆی بوونی پڕۆسەی (ئیرینی دەریایی) كە ئەوروپییەكان برەوی پێدەدەن بۆ بەرگرتن لە هاتنەناوەوەی چەك بۆ لیبیا، بۆیە ئیتالیا لە 4 ی یۆلیۆی ئەمساڵ ڕایگەیاند كە بە كاراییەوە بەشداری لەو پڕۆسە دەریاییەدا دەكات و دوو كەشتی بچوكی جەنگی و دوو فڕۆكە بۆ ئەم مەبەستە تەرخان دەكات.

هەڵكشانی ڕۆڵی فەرەنساش لە لیبیادا و هێرشكردنی بۆ سەر هەوڵەكانی توركیا لەو وڵاتەدا، توانستەكانی ئەنقەرە بچوك دەكاتەوە كە گواستنەوەی چەكە بۆ لیبیا، ئەمەش دوای ئەوەی پاریس لە سەرەتای یۆلیۆی ئەمساڵدا ڕایگەیاند كە وەك ناڕەزاییەك بەرامبەر كار و كردەووەكانی توركیا لە لیبیا، لەو پڕۆسە دەریاییە دەكشێنەوە، بەرپرسێكیش لە وەزارەتی بەرگری فەڕەنسا وتی كە وڵاتەكەی داوای لە ناتۆیە ئەركی خۆیان بەرامبەر قەدەغەكردنی چوونی چەك بۆ خاكی لیبیا جێبەجێ بكەن.

سێیەم/ هەڕەشەركردن بە هەڵكشانی دۆخەكە
چاوەڕوان دەكرێت ئەنقەر بۆ گەیشتن بە زۆرترین دەستكەوتی سیاسی لە قۆناغی ئایندەدا گوتارە هەڵكشاوەكەی پەرەپێ بدات، بۆیە ئەنقەرە نیازی ئەوە نییە بە هێزی سەربازی بەرەو سرت و جفرە و ناوچەی هیلالی نەوتی پێشڕەووی بكات، چونكە گورزە سەربازییە كاریگەرەكەی بنكەی وەتییە پەیامێك بوو بۆ توركیا كە بیر لە كرد‌ەیە‌كی سەربازی تازە نەكاتەوە، ئەمەش وادەكات سوپای نیشتمانی لیبیا لە ملانێی نێو وڵاتەكەیدا كارتە گرنگەكانی فشاری بەدەستەوەبن كە گرنگترینیان زاڵبوونە بەسەر ناوچەی هیلالی نەوتی كە ئەنقەرە هیواخوازە دەستی بەسەردا بگرێت.

ئەنقەرە لەوەش دەترسێت میلیشیاكان ناكۆكییان تێ بكەوێت بە هۆی بڕیارەكەی‌ یۆنیۆی ڕابردووی فەتحی پاشای وەزیری بەرگری حكومەتەكەی سەڕاج بەوەی به ‌هێزی ئەمنی میلیشیاكان هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەمەش‌ بۆ بەدەنگەوەهاتنی ئەمریكییەكانە، بەمەش‌ ئەگەری پێكدادانی میلیشیاكان لەگۆڕێدایە كە مەترسی گەورەی هەیە بۆ سەر هەژموونی ئەنقەرە لە خۆرئاوای لیبیادا.

پوختەی قسە ئەوەیە: دوا سەركەوتنەكانی ئەنقەرە لە خۆرئاوای لیبیادا، ئارەزووەكانی ئەنقەرەی زیاتر كردووە بۆ زیاتر ڕۆچوونە ناو پرسی لیبیا‌، بەڵام بەبەرستێكی گەورە لە بەردەم ئەنقەرە دایە كە ئەویش جوگرافیای سیاسییە، چونكە لیبیا وەك سوریا نییە كە لە توركیاوە نزیكە، بۆیە پەلهاویشتن سەربازی بۆ ناو خاكی لیبیا زیاتر توركیا دەگلێنێتە ناو زەلكاوی لیبیاوە، بە تایبەتیش كە هاوسەنگییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان تەواو جیاوازن وەك لە سوریا، بۆیە شكستی توركیا لە پاراستنی بنكەی وەتییە زەنگێكی ئاگاداركردنەوەی ڕاستەقینە بوو بۆ توركیا، تاوەكو دووبارە چاوبە پرسی لیبیادا بخشێنێتەوە.

سەرچاوە: پێگەی ئەلەكترۆنی موستەقبەل
نووسین: ئەحمەد عەبدولحەلیم حەسەن
وەرگێران: لوقمان حاجی قادر