لە یەک-کاتدا چەند شەڕێک لە عێراقدا بەڕێوەیە. بێگومان ئەم شەڕانە پەیوەندیدار و تێکەڵن، بەڵام نەبینینیان وەک شەڕی جیاواز کێشەی تێگەیشتن دروست دەکات بۆ سروشتی ململانێکانی عێراق. هەندێک شەڕ لە بونیادی دەوڵەتی عێراقدان. دوانەی دەوڵەت و شەڕ، دوانەیەکی کۆنە. بیرمەندی ناسراو چارلس تیللی دەربڕینێکی هەیە دەڵێت: شەڕ دەوڵەتی دروستکرد، دەوڵەتی شەڕ دەکات. یانی شەڕ دەبێتە هۆکاری دروستبونی دەوڵەت و دەوڵەتیش پێویستی بە شەڕە یان توانای شەڕی هەیە. ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە، ئەوەیە کە شەڕ و دەوڵەت دوانەیەکی زۆر تێکهەڵکێشراون.
دەوڵەتی عێراق کە دروست دەبێت، لە سەر بنەمای شەڕی کەمینەیەک بەرامبەر زۆرینەیەک دروست دەبێت. رەنگە ئەمە سروشتی دەوڵەتی پاش-کۆلۆنیالیزم بێت، لە بەر هۆکاری زۆر. بۆ نمونە، کەمینەکان زیاتر دۆستی هێزە کۆلۆنیالیەکانن، ئاسانتر کۆنترۆڵ دەکرێن و هەروەها ناچارن کە پشت بە دەرەوە ببەستن بۆ هاوسەنگی لاسەنگی ناوەوە. پۆل برێمەر لە ٢٠٠٣ ئەم شەڕە کۆتایی پێدەهێنێت، بەوەی شیعە دەکاتە خاوەن حوکم. شیعە و زۆرینە و دیموکراسی تەبان لە گەڵ خیتابی دژە کۆلۆنیالی ئەمریکی. بەڵام ئەم شەڕە چەند نەریتێک لە هەناو سایکۆلۆجی گشتیدا دەچەسپێنێت. یەکەم، نەبونی باوەڕی گروپە جیاوازەکان بەیەکتر. دووەم، لە کاتی سەرکەوتنی هەر گروپێک، ئەو گروپە ناتوانێت بە ئاسایی حوکم بکات، بەڵکو هەمیشە ترسی لە دەستدانی هەیە، بۆیە بەردەوام پەنا بۆ بەکاربردنی توندوتیژی دەبات بۆ یەکلاییکردنەوە. سێیەم. گروپە جیاوازەکان، تەنها خۆیان بەڵکو هەمیشە درێژکراوەی دەرەوەیان هەیە، بە تایبەتی لە دیدی لایەنەکانی تردا وەها دەبینرێن. گروپە بچوکەکان لە پرۆسەیەکی بەردەوامدا لەناوچوون، جولەکە، کریستیان، ئێزیدی، فەیلی و ئەوانیتریش.
ئەمڕۆ ئێمە لە ناو ئاگردانی شەڕی شیعە شیعەداین. دیارە شەڕی کورد و عێراق بە لەلاوە بوەستێت، کە پاڵنەر و هۆکاری شەڕخوازێتی دەوڵەتی عێراق و یاری شەترنجی جیوپۆلەتیکی بوە.
شەڕی شیعە، شیعە، لە یەکەم ڕۆژەوە دەستی پێکرد، کاتێک موقتەدا عبدالمجید خوئی دەکوژێت. هەرزوو لێرەوە نوخبەی شیعە پەرت دەبن بۆ دوو بەرە. بەرەی نوخبەی دەرەکی بەرامبەر موقتەدا. موقتەدا وەک هەرزە، مناڵ، گۆج، وروژێنەری خەڵک و بێ دونیابینی دەبینرێت. ئەم سیفەتانە دەرفەتی ئەوەی پێدەدەن کە یاری لە گەڵدا بکەن و بە هێند یان مەترسی وەرینەگرن.
بەڵام شەڕی شیعە شیعە چاوەڕوانکراوبوو. شیعە پێکهاتەیەکی گەورەن، بە ئاسانی ناتوانن خاوەن یەک دیدبن بۆ چۆنێتی بەڕێوەچونی عێراق، لە هەمانکاتدا هێزی سیاسی جیاوازن کە خاوەن بەرژەوەندی جیاوازن. بۆیە شەڕ لە سەر سامان و پاشان دروستکردنی پاسا و بۆ ئەو شەڕە کارێکی چاوەڕوانکراوە. ئەمە بە تایبەتی لە چوارچێوەیەکی دینیدا دەگوزەرێت. دیارە دین بەرهەمی سیاسەتە. بەو مانایە ئەوە سیاسەتە دینی بەرهەمهێناوە [دیدنی شیعە زۆر بە زەقی بەرهەمی سیاسەتە] و سیاسەتیش دەتوانێت دینی نوێ بەرهەمبهێنێیت. بە تایبەتی کاتێک عێراق وەها دەبینن کە دەبێت شیعی بێت. لە نێوان عێراق و شیعەدا ململانێیەکی ئاڵۆزی فرە چەشن بونی هەیە. عێراق وەک دەوڵەت نەتەوە، لە گەڵ شیعە وەک گروپێک، دونیابینییەک، هێزێکی جیوپۆلەتیکی، خاوەن خواست و خەونی زۆر جیاوازن کە بە گشتی لە گەڵ بونیادی دەوڵەت نەتەوەیی عێراقدا یەکناگرێتەوە. سەرەتا کە ئەمریکاییەکان هاتن، مەرجەعیەتیان وەها دەبینی کە ناوەندێکی نیشتمانی بونیادنەرە، بۆیە بە دەگمەن نەبێت ڕەخنە لە پێگەی مەرجەع لە هەناو دەوڵەتدا بونی نیە. مەرجەعی نەجەف، بە تایبەت سیستانی زۆر بە ئەرێیی بینراوە لە پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و نەتەوەی عێراقدا.
بەڵام لاوازبونی دەوڵەت و بەهێزی مەرجەع لە بەرامبەر دەوڵەتدا مەرجەعی زۆر بەهێزترکرد بە سەر دەوڵەتدا. بەجۆرێک مەرجەع خۆی زۆر باڵاتر و پاکتر و پیرۆزتر دەبینت لە بەرامبەر دەوڵەتێکی هەتا سەر ئێسقان گەندەڵدا [سیستانی هیچ کەسایەتیەکی دەوڵەت نابینینێت، بۆ نمونە]. باڵایی مەرجەع وەهایکردن کە ململانێی دەوڵەت، نەتوانرێت لە بواری سێکیولاردا بمێنێتەوە، یانی ناتوانرێت دەوڵەتی عێراقی لە دونیابینی مەرجع داببڕێت، بۆیە ئەوانەی کە دەیانەوێت دەوڵەت کۆنترۆڵ بکەن ئەوا دەبێت مەرجەعیەتیش لە پشتیان بێت. ئەمەش وەها دەکات کە شەڕی دەوڵەت و شەڕی مەرجەع، شەڕێکی پێکەوە گرێدراوبن. لە هەمانکاتدا کورد و سوننە دەبنە دوو لایەنی دەرەکی.
هەوڵی موقتەدا سەدر بۆ کۆنترۆڵی مەرجەع و دەوڵەتەدایە، بەڵام نەیارەکانی نایانەوێت هیچ کام لەم دوانە کۆنترۆڵ بکات. ئەم ڕێگرییە وەها دەکات کە سەدر بە دوای مەرجەعێکی تردا بگەڕێت. ئەمە زۆر بە تایبەتی پاش وازهێنانی کازم حائیریی. حائیریی ناچارکرا کە وازبهێنێت، ئەمە بە زمانی نوسین و سروشتی بانگەشەکەی و داواکانییەوە دیارە. خودی حائیریی ئاڵۆزی پەیوەندی شیعە و دەوڵەتی عێراقیمان بۆ دەردەخات. حائیری ساڵانێکی زۆرە لە دەرەوەی عێراق دەژی، کوڕێکی لە ڕیزی سوپای ئێرانیدا لە شەڕی عێراق و ئێراندا کوژراوە. هەموو ئەمانە پێمان دەڵێت کە چ پەیوەندییەکی ئاڵۆز لە نێوان حائیری و دەوڵەتی عێراقدا بونی هەیە. جوڵەکەی حائیری هەنگاوێکی تر بوو لە هەنگاوەکانی نەیارەکانی سەدر بۆ ئەوەی سەدر نەتوانێت حوکم بگرێتە دەست.
ئایا شەڕەکانی داهاتوو چین؟
دوو شەڕ باڵدەکێشن بە سەر عێراقدا: شەڕی دەوڵەت و شەڕی مەرجەع.
شەڕی هەرە گەورە ئەوەیە کە ئایا دەبێت عێراق چۆن حوکم بکرێت؟ ئەم شەڕە چەند ئاستە. یەکەم، شەڕ لە سەر سروشتی سیستەمی سیاسی عێراقی، شەڕ لە سەر دەستوری عێراقی، سێیەم شەڕ لە سەر بونیاد و شوناسی دەوڵەتی عێراقی.
بۆ تێگەیشتن لە جۆر و ئاراستەی ئەم شەڕانە دەبێت لەوە بنواڕین کە سیستەمی سیاسی ئێستا چۆن دەبینرێت. ئێستا وەها دەبینرێت کە دۆخێکی پشێویە، ڕێگەنادرێت کەس ببێتە خاوەن بڕیاری ڕەها، بۆیە لە ئەنجامدا هیچ کارێک ناکرێت و هەموو بەشدارن لە حکومەت بۆ بردنی سامانی وڵات نەک بۆ کارکردن. ئەم دیدە بنەمای ئەوە دادەڕێژێت کە سیستەمی نوێ پێچەوانەی ئەم سیستەمەبێت. پێچەوانەی ئەم سیستەمە یانی سیستەمێکی نا پەرلەمانی و نافرەیی. لە دۆخێکی وەهادا لە بەردەم دوو بژاردەداین، یەکەم، سیستەمی نیمچە سەرۆکایەتی، وەک فەرەنسا و میسر و تونس، یان سەرۆکایەتی وەک تورکیا و ئەمریکا. هەردوو سیستەمەکە بۆ کورد خراپن. سیستەمی سەرۆکایەتی یانی سەرۆک کەسێکی خاوەن دەسەڵاتی باڵادەبێت، بۆیە دەبێت لە لایەن خەڵکەوە ڕاستەوخۆ هەڵببژێردرێت. بەمجۆرە سەرۆک هەمیشە چ وەک حەق و چ وەک دەرهاوێشتەی دیموکراسی شیعە دەبێت. ئەگەر نیمچە سەرۆکایەتی بێت، ئەوا مەگەر تەوافق بکرێت، ئەگینا هەمیشە پارتی سیاسی زۆرینە یان براوە، دەستنیشانی سەرۆک وەزیران دەکات، لەو کەیسەدا یانی سەرۆک وەزیرانیش شیعە دەبێت. ئەگەر هاتوو سەرۆک وەزیران لە ئەنجامی هەڵبژادنێکی جیاوازەوە هەڵبژێردرا و لە پارتێکی جیاوازبوو ئەوا بەردەم کێبڕکێ لە نەوان ئەو دوو پۆستەدا دروست دەبێت. هەر سیستەمێکی سیاسی خاوەن دوو سەربوو، ئەوا بە ئاسانی سەقامگیر نابێت.
شەڕی دەستور، کردنەوەی دەروازە بە سەر ئەم بوارەدا، یانی فشاری هێزی زۆر بۆ بە ناوەندیکردنەوەی عێراق. لە کارەکانم دەربارەی لادەولە بۆم دەرکەوت، نوخبەی سیاسی عێراقی تەنها یەک مۆدێل لە دەوڵەت وەک دەوڵەتی ڕاستەقینە دەبینن، ئەویش ئەو جۆرە دەوڵەتەیە کە ماکس ڤیبەر پێناسەی دەکات، دەوڵەتێکی خاوەن سەروەریی و باڵایی بە سەر هەموواندا. دوو شت لێرەدا جێگای سەرنجن. یەکەم، دەستوری ئێستا دژ بە هاتنەوەی دیکتاتۆر نوسراوە، بەڵام عێراقییەکان دەڵێن کەسێکی بەهێز نەبێت، ناتوانرێت حوکمی عێراق بکرێت. دووەم، دەستوری ئێستا یانی دەوڵەت بە فرەیی شوناسی کۆمەڵایەتی، بەڵام دەستوری داواکراو، لە سەر بنەمای تاک شوناسی دەبێت، ئەویش شوناسی عێراقییە. هەردوو بنەماکە ڕاچێتەن بۆ گەڕانەوە بۆ قڕکردن و جیونۆساید.
شەڕێکی تر کە چاوەروان دەکرێت لە کردنەوەی دەروازی هەمواری دەستوردا بێتە ئاراوە پێگەی مەرجەعە بەرامبەر دەوڵەت. لەم بوارەدا دەوڵەتی عێراقی لاوازتر دەبێت.
د. سەردار عەزیز